Biologiya 17 14-04-2022. indd

Pleyotropiya
— bir genning bir necha belgilarni nazorat qilishi yoki ko‘p 
tomonlama ta’siridir. Genlarning pleyotrop ta’siri birlamchi va ikkilamchi bo‘ladi. 
Birlamchi pleyotropiyada gen ta’sirida bir necha belgilar bir vaqtning o‘zida yuzaga 
chiqadi. Masalan, gen mutatsiyasi ichakda 
triptofan aminokislotasini so‘rilishi buzil-
ishiga, buyrak kanalchalarida uning qayta 
so‘rilishi buzilishiga, ichak va buyrak epite-
lial hujayralari membranalari o‘zgarishlar-
iga sabab bo‘ladi. Ikkilamchi pleyotropiya-
da mutatsiya gen ta ’sirida avval bitta 
belgi, keyin ketma-ket ravishda bir 
qancha belgilar yuzaga chiqadi. Mas-
alan, odamda kamqonlikning bir tu-
rida gemoglobin buzilishi natijasida eritrotsitlar shakli o‘zgaradi, ularning yopishqoqligi 
ortadi, kamqonlik rivojlanadi, buyrakda, yurakda, miyada o‘zgarishlar kuzatiladi. 
Demak, organizmning o‘z belgisi va rivojlanish xususiyatlarini kelgusi avlodlariga 

---

103
Biologiya 10
o‘tkazish xossasi irsiyat, yangi belgilarni hosil qilish xossasi o’zgaruvchanlikdir.
 
Yangi bilimlarni qo‘llang.
 
Bilish va tushunish.
1. Irsiyat nima?
2. Irsiyat va o‘zgaruvchanlikni organik olam evolutsiyasidagi ahamiyatini tushuntir-
ing.
3. Allel genlarning o’zaro ta’siri necha xil bo’ladi?
4. Chala dominantlikda dominant gen ta’sir mexanizmini izohlang
 Qo‘llash. 
Odamlarda qo’y ko’zlilik dominant, ko’k ko’zlilik retsessiv belgi. Ota va 
onaning biri qo’y ko’z, ikkinchisi ko’k ko’z bo’lsa, ularning farzandlarining ko’zi qanday 
rangda bo’ladi ?
 Tahlil. 
O’simliklarning qator turlarida albinizm geni bor. Bu gen bo’yicha go-
mozigot o’simliklar xloro�ilni sintezlay olmaydi. Bu gen bo’yicha xloro�ilni sintezlay oladi-
gan geterizigota tamaki o’simligida o’z-o’zidan changlanish kuzatildi va 500 ta urug’ hosil 
bo’ldi. Urug’larning qanchasidan oq tupli o’simliklar o’sib chiqadi?
 Sintez. 
Har xil irsiylanish tiplari orqali sog‘lom va kasal farzandlarning tug‘ilish 
ehtimolini foizda ifodalang.
Irsiylanish
tipi
Ota
Ona
O`g`illar
Qizlar
Kasal
Sog`lom
Kasal
Sog`lom
Autosoma –
dominant
AA
aa
Aa
Aa
Aa
aa
Autosoma –
retsessiv
AA
aa
Aa
Aa
Aa
aa
Baholash. 
Qorako’l qo’y zotlarida mo’ynaning sheroziy bo’lishi dominat genga, qora bo’lishi re-
sessiv genga bog`liq. Mo’ynasining sheroziy bo’lishini boshqaradigan gen pleytrop ta’sir-
ga ega bo’lib , qo’ylarning nobud bo’lishiga sabab bo’ladi. Quychilik bilan shug’ullanadi-
gan fermer xo’jalaiklarida sheroziy qo’ylarni ko’paytirish uchun sheroziy va qora mo’ynali 
qo’ylar chatishtirildi. Siz bu holatni qanday baholaysiz? Javobingizni izohlang.

---

104
Biologiya 10