Biologiya 17 14-04-2022. indd

Bakteriyalarda jinsiy jarayonlar.
Konyugatsiya jarayoni bir bakteriya hujayrasidagi genetik materialni ikkinchi hu-
jayraga o’tish usuli bo‘lib, bunda ikkita bakteriya ingichka ko‘prikcha bilan bog‘lanadi va 
shu ko‘prikcha orqali bir hujayra (donor)dan boshqasi (retsipiyent)ga genetik element 
o‘tadi. Donor bakteriya hujayrasidan retsipiyentga bazan faqat plazmidaning o’zi, ba’zan 
esa plazmida asosiy xromosoma DNK sining bir zanjirini olib o’tishi mumkun. Retsipi-
yentning irsiy xususiyatlari DNK bo‘lagida uzatilgan genetik axborot miqdoriga qarab 
o‘zgaradi. 
Plazmidalar bakteriyalarning asosiy 
xromosomasidan bir necha yuz baro-
bar kichik DNK qo’sh zanjiri halqasi-
dan iborat.Ular antibiotik yoki toksin 
parchalovchi ferment sintez qiladigan 
3-10dona genlardan iborat. Plazmi-
dalar asosiy xromosomadan mustaqil 
ravishda o’z-o’zini replikatsiya qiladi.
Bir organizm irsiy molekulasi har qanday bo‘lagining ikkinchi organizm irsiy moleku-
lasi tarkibiga birikish hodisasiga transformatsiya deb ataladi. Yani bunda nobud bo’lgan 
bakteriyalarning DNK si tashqi muhitdan boshqa tirik bakteriyaga kiradi va uning asosiy 
xromosomasiga birikadi. Bu esa retsipiyent bakteriya irsiy materialining o’zgarishiga olib 
keladi.
Bitta bakteriyalar hujayrasidan ikkinchisiga faglar orqali genlarning o‘tishiga trans-
duksiya deyiladi. Faglar orqali ikkinchi bakteriya hujayrasiga o‘tgan genlar bu bakteriyan-
ing irsiyatini o‘zgartiradi .

---

89
Biologiya 10
Har uchala holatda ham individlar soni oshmaydi yani bakteriya ko’paymaydi. Orga-
nizmlarning soni o’zgarmaydi balki, irsiy materialning qayta kombinatsiyalanishi kuzati-
ladi.
Protistalarda jinsiy jarayonlar.
Konyugatsiya 
infuzoriyalarda ham kuzatiladi. Infuzoriya tufelkaning katta yadrosi 
konyugatsiyadan avval erib ketadi. Kichik yadro meyoz usulda bo‘linib ikkita gaploid 
yadrolarni hosil qiladi. Ikkita tufelka bir-biriga yaqin kelib, ular o‘rtasida qo‘shni hu-
jayralar sitoplazmasini bog‘lovchi ko‘prikcha yuzaga keladi. Har ikki tufelka yadrolarining 
biri sitoplazma suyuqligi bilan boshqasiga o‘tadi. Har bir tufelkadagi ikkita gaploid yadro-
lar o‘zaro qo‘shilib, diploid yadroni hosil qiladi. Konyugatsiyada ishtirok etgan tufelkalar 
tarqalib alohida hayot kechiradi. Konyugatsiya natijasida genetik axborot almashinuvi 

---

90
Biologiya 10
(rekombinatsiya) sodir bo‘lgani uchun yangi hosil bo‘lgan individlar genotipi dastlabki 
individlarnikidan farq qiladi.
Protistalarda jinsiy jarayonlardan yana biri – 
kopulatsiya 
(lotincha kopulatio – qo‘shil-
ish) j kuzatiladi. Bunda maxsus jinsiy hujayralar – gametalar qo‘shilib irsiy materialning 
yangi to’plamiga ega bo’lgan zigotani hosil qiladi. Bu organizmlarda – gametalar ona hu-
jayraning ko‘p marta bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladi. Gametalarning qo‘shilishidan hosil 
bo‘lgan zigotadan tinim davri o‘tgach, yangi yosh organizmlar hosil bo‘ladi.