Biologiya 17 14-04-2022. indd

Transkripsiya (RNK sintezi). 
Bu jarayonda DNK matritsa hisoblanadi. Oqsil tuzil-
masi to‘g‘risidagi axborot yadroda, DNKda saqlanadi. Oqsil sintezi esa sitoplazmada, ri-
bosomalarda o‘tadi. Oqsilning tuzilmasi haqidagi axborot yadrodan sitoplazmaga i-RNK 
tomonidan o‘tkaziladi. DNK qo‘sh zanjirining bir qismi yoziladi va zanjirlarning birida 
komplementarlik asosida (A–U, G–S) RNK-polimeraza fermenti yordamida i-RNK sinte-
zlanadi. Bunda DNKning faqat bitta zanjiri ma’noga ega bo‘lib, ikkinchi DNK zanjiri ma-
tritsa vazifasini bajaradi, shu matritsali zanjirdan i-RNK sintezlanadi. Sintezlangan iRNK 
transkripsiyalangan DNK zanjiriga komplementar, ya’ni iRNKdagi nukleotidlar tartibi 
DNKdagi nukleotidlar tartibi bilan qat’iy belgilanadi. Misol uchun, agar transkripsiyalan-
gan DNK zanjirining bir qismi A-C-G-T-G-A nukleotidlar ketma-ketligiga ega bo’lsa, u hol-
da iRNK molekulasining mos keladigan qismi U-G-C-A-C-U ko’rinishida bo’ladi. Shunday 
qilib, transkripsiya natijasida genetik axborot DNKdan iRNKga ko’chiriladi.
Transkripsiya bir vaqtning o’zida bir xromosomadagi bir nechta genlarda va turli xro-
mosomalarda joylashgan genlarda ham sodir bo’lishi mumkin. Aminokislotalar izchilligi 
to‘g‘risidagi axborot DNKdan i-RNKga ko‘chirilishi transkripsiya deyiladi (-rasm). 
Prokariotlarda sintezlangan iRNK molekulalari darhol ribosomalar bilan o’zaro bog’la-
nishi va oqsil sintezida ishtirok etishi mumkin. Eukariotlarda iRNK yadroda sintezlanadi. 
U yerda u maxsus oqsillari yordamida yadro membranasidagi teshiklar orqali sitopla-
zmaga o’tadi. RNK ning yana ikkita turi: RNK va rRNK ham maxsus genlarda sintezlanadi.
Translatsiya (oqsil sintezi).
Bu jarayonda i-RNK matritsa hisoblanadi. Translatsiya 
irsiy axborotni i-RNK tilidan aminokislotalar tiliga tarjima qilish. Translatsiya jarayonida 
RNKdagi axborot asosida ribosomalarda oqsil molekulasining birlamchi strukturasi hosil 

---

64
Biologiya 10
qilinadi. Ribosomalar i-RNKning oqsil sintezi boshlanadigan uchi bilan bog‘lanadi. i-RN-
Kning bu uchida AUG triplet joylashgan bo‘lib, bu triplet translatsiyani boshlovchi «start 
kodon» deyiladi. Ribosomalarda i-RNK kodonlariga t-RNK antikodonlari komplementar 
tarzda bog‘lanadi. 
Komplementar nukleotidlarning o’ziga xos joylashuvi tufayli tRNK molekulasi, sebar-
ga bargiga o’xshash shaklga ega (-rasm). Har bir tRNKda ATF energiyasi bilan faollashtiril-
gan ma’lum bir aminokislota biriktiriladigan akseptor uchi bor. tRNK molekulasining qa-
rama-qarshi qismida o’ziga xos triplet - antikodon mavjud bo’lib, u mos keladigan mRNK 
tripletiga (kodon) komplementarlik printsipiga muvo�iq biriktirilishi uchun javobgardir.
Aminokislotani biriktirgan tRNK molekulasi an-
tikodon mRNK kodoniga komplementar ravishda 
bog’lanadi.
Xuddi shu tarzda, iRNK keyingi kodoniga faol-
lashgan aminokislota bilan ikkinchi tRNK birikadi. 
Ikki aminokislota o’rtasida peptid bog’i hosil bo’ladi, 
shundan so’ng birinchi tRNK aminokislotadan ajralib 
chiqadi va ribosomani tark etadi. Shundan so’ng, iRNK 
bitta tripletga siljiydi va aminokislota bilan bog’lan-
gan navbatdagi tRNK molekulasi ribosomaga kiradi. 
Natijada hosil bo’lgan dipeptidga uchinchi aminokis-
lota biriktiriladi va iRNK yana bitta tripletga siljiydi. 
Polipeptid zanjiri shu tarzda uzayib boradi.
Translatsiya jarayoni uchta stop kodonidan biri 
ribosomaga kirguncha davom etadi, shundan so’ng 
oqsil sintezi to’xtaydi va ribosoma ikkita subbirlikka 
ajralib ketadi.

---

65
Biologiya 10
Yuqoridagi barcha jarayonlar juda tez sodir bo’ladi. Oqsil biosintezining har bir 
bosqichida tegishli fermentlar katalizatorlik qiladi va ATF parchalanishi orqali energiya 
bilan ta’minlanadi. (-rasm). 
Demak, matritsali sintez reaksiyalari orqali genetik axborotning uzatilishi orga-
nizmlarning ko‘payishi, regeneratsiyasi, hujayralarning bo‘linishi kabi jarayonlar ta’min-
lanadi.