Biologiya 17 14-04-2022. indd

Oqsillarning tuzilish darajalari. 
Oqsil molekulasida peptid bog’lari orqali 
bog’langan aminokislota qoldiqlarining aniq ket-
ma-ketlikda joylashish tartibi uning 
birlamchi 
strukturasini
belgilaydi
. 
Birlamchi struktura 
asosida boshqa strukturalar hosil bo’ladi. Birla-
mchi struktura oqsilning shakli, xususiyatlari va 
biologik funksiyalarini belgilaydi. 
Polipeptid zanjiri juda qayishqoq, 
elastik molekula bo’lib, bir necha xil 
fazoviy shakllarni (konformatsiyalarni) 
hosil qiladi. Hujayra oqsillari ma’lum 
konformatsiyada funksional holatda 
bo‘ladi. Oqsil zanjirida peptid bog‘ini 
hosil qilishda ishtirok etadigan -NH va 
- CO guruhlari vodorod bog‘lar orqali 
birikishidan alfa spiral shakldagi ikkila-
mchi struktura hosil bo’ladi. Spiralning 
bir halqasida joylashgan -NH guruhlari 
hamda spiralning keyingi halqasida joy-
lashgan -CO guruhlari orasidagi ko’plab 
vodorod bog‘lar hisobiga mazkur struk-
tura barqarordir. 
Oqsillarning uchlamchi strukturasining barqarorligi 
vodorod bog‘lardan tashqari ion, disul�id va gidrofob bog‘lar 
bilan ta’minlanadi. Oqsillarning uchlamchi strukturasi – spiral 
ko‘rinishidagi polipeptid zanjirining fazoda globulyar (sharsi-
mon) struktura hosil qilishi bilan belgilanadi.
To‘rtlamchi struktura ikki yoki undan ortiq, 
bir-biridan mustaqil sintezlangan polipeptid sub-
birliklarning birikishi bilan belgilanadi. Masalan, 
gemoglobin 2 ta α-subbirlik (141 ta aminokislota 
qoldig‘i) va 2 ta β-subbirlikdan (146 ta aminokislota 
qoldig‘i) iborat. Har bir subbirlik temir atomiga ega 
gem molekulasi bilan bog‘langan.
 Oqsillarning xossalari. 
Oqsillar turli omillar, masalan, yuqori harorat, ogʻir metallar taʼsirida tabiiy tuzilishi va 
xususiyatlarini oʻzgartiradi. Birlamchi strukturasini saqlagan holda turli omillar ta’sirida 
oqsil tabiiy tuzilishining buzilishi denaturatsiya deb ataladi.
Denaturatsiya natijasida oqsil molekulalarining fazoviy strukturasi barqarorligini 
ta’minlovchi vodorod, ion, disul�id va gidrofob bog’lari uziladi, oqsilning to’rtlamchi, 
uchlamchi va ikkilamchi strukturalari, oqsilning biologik faolligi, eruvchanligi yo’qola-
di. Denaturatsiya ko’pincha qaytmas jarayondir. Ba’zi hollarda, omilning qisqa ta’siridan 
so’ng, oqsil asl holatini tiklashi mumkin. Bu hodisa renaturatsiya deb ataladi (lotincha 

---

26
Biologiya 10