Мавзу: “Teatr tarixi” kursiga kirish

 
Rejissyor Jorj Berr 1921-yili Molyerning «Tartyuf» asarini yangicha talqinda 
sahnaga qo'yishga urunib ko'rdi. Unda voqealar goh Orgon uyi ichida, goh ko'cha 
yoki bog' qo'ynida ko'rsatildiki, natijada klassitsizm estetikasining muhim 
shartlardan biri - o'rin birligi qoidasiga putur yetkazildi. Berr vaqt birligi qoidasini 
ham yo'qqa chiqardi. U asarni yangi sahnaviy shaklga ko'chirdi-yu, lekin uni davr 
ruliiga mos yangi fikr ma'no bilan boyitolmadi. Shu bois «Komedi Fransez» 
teatrining keyingi ishlarida Berr tajribasi davom ettirilmadi. Lekin muhimi shunda 
ediki, mumtoz merosga yangicha munosabat «Molyer uyi»ning o'zida boshlandi. 
1933-yilning oxirida Emil Fabr sahnalashtirgan Shekspirning «Koriolan» asari esa 
davr og'riqlariga ohangdosh, chinakamiga zamonaviy dolzarb spektaklga aylandi 
(gap Germaniyada natsistlar hokimiyatni egallashi ustida boradi). Koriolan rolini 
navbati bilan Rene Aleksandr (1885-1945) va Jan Erve (1884-1962) o'ynadilar. 
«Komedi Fransez» teatri zali jang maydoniga aylangan bo'lib, spektakl 
tomoshabinlarning bir qismi uchun diktatura xavfiga qarshi chaqiriq, boshqa bir 
qismi tomoshabinlar uchun qudratli shaxsni ulugiash g'oyasi tarzida qabul qilindi. 
1936-yili «Komedi Fransez» teatri ma'murligi vazifasiga Eduard Burde (1887-
1945) tayinlanadi. Ko'plab “xulq-atvor komediyalari" muallifi Burde keksa fransuz 
teatrini zamonaviy muammolarga yaqinlashtirish zarurligini yaxshi bildiradi. 
Shuning uchun ham u «Komedi Fransez» teatriga atoqli rejissor Jak Koponi va un-
ing «Kartel» birlashmasiga kiruvchi izdoshlaridan Sharl Dyullen, Lun Juve, Gaston 
Batilarni taklif etadi. 
Teatrning faoliyati bu davrda bamisoli uch yo'nalishda davom etdi. Truppa 
aktyorlarining bir qismi repertuarda faqat aktyorlik mahorati va malakasini 
namoyish etuvchi ko'hna qoida, andozalar bo'yicha yaratilgan spektakllami 
daxlsizlikda saqlab turish uchun intildilar. Rassinning «Fedra», Molyerning 
«Erlarga saboq», Dyuma — o'g'ilning «Deniza» spektakllari shunday asariardan 
edi. 
Faoliyatining ikkinchi yo'nalishi 1936— 1940-yillari Jak Kopo nomi bilan 
bog'liq bo'ldi. Atoqli rejissor, aktyor, teatr pedagogi, teatr haqida ko'plab maqolalar 
muallifi bo'lmish Kopo estradada fransuz tragediyalaridan parchalar o'qish bilan 

---

 
chiqib turardi. U aynan shu estrada ulug'vor fransuz ifodali o'qish (deklamatsiya) 
usulini namoyish etadi. shunish muhimki, u ko'hna merosga zamonaviy g'oyaviy 
ohangdorlik baxsh etdi. Burde Kopoga teatrda raumtoz spektakllami yangilash 
vazifasini topshirdi. 
U 1937-yili Rassinning «Boyazit» asari ustida ishlarkan, aktyorlarni uning 
she'riyati nafosati va jozibasini bosiqlik bilan ifodalashga yo'naltiradi. ko'tarinki 
holat ko'nikmalarini ko'z-ko'z qiluvchi o'tli nutqli ifodalar, nafis, ko'hli bezak va 
liboslar qahramonlar ichki olamini ochishga qaratilgan ediki, bu ko'hna frant-suz 
teatrining fojeiy san'atda ko'ringan yangi tamoyillaridan darak berardi. 
Kopo Molyerning «Odamovi» (1938) asariga ko'p yangiliklar kiritadi. Keyinroq 
u Komel, Marivo va boshqa mumtoz dramaturglar asarlariga murojat qilib eski 
andoza, taqlidlardan xalos etilgan mumtoz meros fransiya ma'naviy qadriyatining 
tarkibiy qismi ekanini ko'rsatadi. Teatr hayotidagi uchinchi yo'nalish «Komedi 
Fransez» sahnasining g'oyaviy kurash maydoniga aylanishida ko'rindi. «Kartel» 
ishtirokchilaridan Bati, Dyullen va Juvelar fojeyasi shu ma'noda e'tiborli edi. 
Gaston Bati (1885—1952) «Komedi Fransez» teatrida qator asarlar 
sahnalashtirgan. Bular orasida A. Myussening «Shamdon» (1937), A R. 
Lenormaning «Samum» (1937) spektakllari ayniqsa e'tiborlidir. 
«Shamdon»da badxulqlikka zid o'laroq axloqiy komillik g'oyalari ifodalangan 
bo'lsa, «Samum» spektaklida psixologik ijro san'ati namoyish etildi. Sharl Dyullen 
(1885—1949) «Komedi Fransez» teatrida Bumarshenning «Figaroning uylanishi» 
(1937) asarini sahnaga qo'yadi. Unda aktyorlar mahorat yetukligi bilan bir qatorda 
asarning ruhiy va ijtimoiy qatlamlarini chuqur his etish layoqatlari bilan ham 
ko'rindilar. 
Lui Juve (1887-1951) 1937-yili Koklenning «Kulgili xomxayol» asarini qo'yib, 
unda tamballik, xudbinlikni qoralash asosida ijodkorlik martabasini ulug'lash 
maqsadini olg'a surdi. Juve bilan olib borilgan ish «Komedi Fransez» teatri 
aktyorlari uchun izsiz ketmadi. Ular sahna san'atini davrning og'riqli muammolari 
bilan bog'lash zarurligi vazifalarini anglab yetdilar. Parij qamali yillari «Komedi 
Fransez» teatri og'ir davmi boshidan kechirdi. Lekin aynan shu davrda 

---

 
Fransiyaning keksa teatri aktyorlari millat oldidagi mas'uliyatni chuqur his etib, 
ko'tarinki holat ko'nikmalarini saqlabgina qolmay, shu bilan birga insonparvarlik 
g'oyalarini ham tarannum etib keldilar. 
«Komedi Fransez» teatri sahnasida o'sha kezlari asosan mumtoz asarlar 
o'ynalardi. Jan Lui Barro, masalan, Kornelning «Sid» (1943) asarida Radrigo 
misolida mashaqqatli kezlarda ham jangovar ruh ulug'vorligini saqlay olgan fidoyi 
qahramon qiyofasini yaratdi. Teatrda zamonaviy asarlar ham qo'yildi. Lekin asos 
e'tibor bilan «Komedi Fransez» teatri urush yillari milliy sahna an'analari taetri 
bo'lib qoldi.