Мавзу: “Teatr tarixi” kursiga kirish

 
iste'dodini yaqqol namoyon etgan. Grin ijodining xalqchilligi uning ifoda uslubida 
ham yaqqol ko'rinadi. 
"Shekspirning salaflari Uyg'onish davri ingliz tragediyasi va komediyasiga asos 
soldilar: xalq sahnasiga qimmatli g'oyaviy, axloqiy haqiqatlar kirib keldi, sahnada 
qudratli qahramon, yangi zamonning mardonavor, shijoatkor kishisi obrazi 
mujassam etildi. 
Shekspir dramalari jahon san'ati yutuqlarining eng nodir namunalarini tashkil 
etadi. Davrning real voqeliklarini teran aks ettiruvchi bu asarlar kundalik 
turmushning ruhsiz izoxi bo'lib qolmadi. Ular yuksak umumlashma asarlar 
darajasiga ko'tarildi. Bu hol dramaturgga jamiyatdagi shiddatli to'qnashuv va 
ziddiyatlarni ochib tashlash, davrning mashaqqatli muammolarini olg'a surish 
imkonini berdi. Inson va Uyg'onish davri haqidagi haqiqat qanchalik achchiq va 
o'kinchli bo'lmasin, Shekspir bu haqiqatni butun borlig'icha to'la-to'kis bayon qilib 
berdi. 
Ulug' mutafakkir va daho so'z ustasi Shekspir nomining jahon teatri tarixida 
abadiy boqiyligi u yaratgan san'atning insonparvarligi, xalqchilligi, mazmunan 
g'oyat teran va haqqoniyligi bilan belgilanadi. 
Vilyam Shekspir 1564-yil 23-aprelda Angliyaning qoq yuragida joylashgan 
Stretford shahrida tavallud topgan. Uning otasi Jon Shekspir o'ziga to'q savdogar 
va teri oshlovchi hunarmand edi. Onasi Meri kambag'allashib qolgan arden 
dvoryan oilasidan chiqqan. 
Vilyam yetti yoshida mahalliy maktabga boradi. Bu yerda o'quvchilar notiqlik 
san'ati, mantiq ilmi, lotin, yunon tillari, antik adabiyot, mifalogiya asoslaridan 
voqif bo’ladilar. 1580-yillarning oxirida Shekspir Stretfordni tark etib, sayyor 
truppa safida birmuncha vaqt viloyatlarda safarda bo'lgan, so'ng Londonga kelib, 
bir truppaga ishga kirgan. 
Shekspirning ijodiy faoliyati 1594-yildan «Lord Kamerger truppasi» — bilan 
bog'liq. U atoqli aktyor Richard Berbedj rahbarlik qiluvchi shu teatrda 1612-
yilgacha ishlaydi. Uning so'nggi to'rt yillik umri Stretfordda o'tadi. U 1616-yilning 
23-aprelida, o'zi tug'ilgan kuni shu shaharda dunyodan ko'z yumadi. 

---

 
Shekspir o'ttiz yettita pyesa yozgan. Ijodining dastlabki o'n yilligi (1590-1600) 
davomida ikki tragediya («Romeo va Julyetta», «Yuliy Sezar»)dan istisno faqat 
komediya va tarixiy solnomalar yaratdi. Bu asarlarda Shekspirning hayotga bo'lgan 
ishonchi ufurib turadi, shundan bo'lsa kerak, bu bosqichni — hayotbaxsh ijod davri 
deydilar. «Hamlet», «Otello», «Qirol Lir» kabi asarlar yaratilgan 1600—1608-
yillar fojeaviy ijod davri, «Qish ertagi», «Bo'ron» kabi pyesalar dunyoga kelgan 
1608—1612-yillar romantik ijod davri deb izohlanadi. 
Tarixiy solnoma deganda Angliyaning keyingi uch yuz yillik tarixidan olib 
yozilgan dramalar ko'zda tutiladi. Bular «Genrix VI» ning uch qismi va «Richard 
III» va «Richard II», «Genrix IV»ning ikki qismi va «Genrix V» dan iborat ikki 
tetralogiyadan iborat asarlar majmui bo'lib, ularda davlatning yaxlitligi, uning 
xalqqa g'amxo'rligi, odil va dono hukmdor tomonidan boshqarilishi muammolari 
olg'a surilgan. Hukmdorning shaxsi masalasi hamisha Shekspirning diqqat 
markazida bo'lib kelgan. Shekspir oqil va qobil hukmdor obrazini birdaniga 
chizmaydi: 
Shekspirning «Yanglishlar komediyasi», «Qiyiq qizning quyilishi», «Veronalik 
ikki yigit», «Yoz tunidagi tush», «o’n ikkinchi kecha» kabi komediyalari 1590-
yillarning mahsuli bo'lib, ular Uyg'onish faslining nurli dunyoqarashi va erkin 
insonning tabiiy mehr-saxovatiga ishonch tuyg'usi bilan limmo-Iim. Ulardagi kulgi 
odatdagi fosh etuvchi komediyalarga xos qahrli, achchiq kulgiga o'xshamaydi. Bu 
kulgi inkor etishga emas, balki shaffof hayot quvonchlari-yu sog'lom va baxtli 
kishilar quvonchlarini ifoda etishga qaratilgan. «Qiyiq qizning quyilishi» ham 
bundan mustasno emas. Shekspir o'jar ayol va musht bilan uning esini kiritgan er 
haqidagi ingliz farsidan shunday san'atkorona foydalanganki, natijada, ulkan sevgi, 
vafo va sadoqat haqidagi komediya paydo bo’lgan. Luchensio, Gremio va 
Gortenziodan iborat uch og'ayni zodagon Baptistaning Bianka degan qizini sevib 
qolishgan. Lekin Bianka opasi Katarina turmushga chiqmaguncha erga 
chiqolmaydi. Katarina shu darajada o'jar, qo'rski, biron yigitni yoniga yo’latmaydi. 
Shunday vaziyatda Katarinaga munosib xushtor topiladi, u qizdan ham o'jar, 
chapdast Petruchcho edi. O'jarlikda bir-biridan qolishmaydigan bu ikki yosh 

---

 
«tanishuv, olishuvlar» orqali bir-birini topadi va baxtli nikohga erishadi, Bianka 
esa Luchensioga turmushga chiqadi. 
«Yozgi tundagi tush» asarini Shekspir komediyalari orasida eng shoirona 
komediya deyish mumkin. Unda nafis lirizm, sehrli fantastika, dag'al kulguli 
turmush lavhalari ajib bir uyg'unlikda namoyon bo'lgan. Asar voqeasi graf 
Tezeyning to'yida ko'rsatilishi lozim bo'lgan tomoshaning mashqi tarzida tasnif 
etilgan. Germiyaning otasi uni Demetriyga turmushga bermoqchi, qizi esa 
Lizandrni sevadi. Ikki yosh otalar tazyiqidan qochib, o'rmon quchog'idan panoh 
topadilar. Oxiri Lizandr va Germiya Yelena va Demetriy bir-birilarining visoliga 
erishadilar. 
Shekspir ijodining ikkinchi bosqichida inson tabiatining go'zalligi va 
komilligini madh etuvchi komediyalar, odil saltanat tarzini tasdiq etuvchi 
solnomalar o'rnini dard-alam, qahr-g'azabga to'la tragediyalar egallaydi, ularda 
gumanistlar ezgu niyatlarining sarob bo'lib chiqishi, qabihona xudbmlik tantanasi, 
«zamonlar rishtalarining uzilishi» o'z ifodasini topdi. 
Shekspir ijodining birinchi bosqichida yaratilgan «Romeo va Julyetta» 
tragediyasida feodal adovat o'rta asr bid'ati Uyg'onish davrining serzavq yoshlari 
olamiga qarama-qarshi qo'yildi. Romeo va Julyettalarning oilalari — Mantekki va 
Kapulettilar shunday murosasiz raqiblarki, dushmanlik hissi keksalaradan 
yoshlarga ham ko'chgan edi: Kapulettining jiyani Tibalt Romeoning do'sti 
Merkutsioni olishuvda qilich bilan halok etadi, so'ng Romeo Tibaltni o'ldiradi. 
Romeo Veronadan badarg'a qilinadi. Julyetta cherkovda rohib Lavrentiy 
homiyligida Romeo bilan nikohlangan bo'lsa-da, lekin vaziyatdan foydalanib, ota-
onasi uni Bekning qarindoshlaridan Parisga turmushga berib yuborishlari mumkin 
edi. Ruhoniyning maslahatiga ko'ra Julyetta 42 soat uxlatuvchi dori ichadi, toki, 
o'lik deb sag'anaga ko'milgach, uyg'onish soatida Romeo yetib kelishi kerak. 
Julyettaning o'limidan xabar topgan Romeo sag'anaga o'zi yetib keladi, Julyettani 
o'lik deb bilib, zahar ichadi. Julyetta uyg'onadi, Romeoning o'lik jasadini ko'rgach, 
uning yonidan pichog'ini olib, o'zini o'zi nobud qiladi. 

---

 
Veronalik ikki oshiq-ma'shuq haqidagi qayg'uli qissa - bu ayni zamonda jahon 
adabiyotida g'olib sevgi haqidagi doston hamdir. Shekspirning «Romeo va 
Julyetta» dramasining shukuhi bu sevgi g'oyasidan iborat, - deb yozgan edi. V. G. 
Belinskiy, - zero, oshiqlarning ko'tarinki, dil so'zlari yulduzlar nuridan porlab, o'tli 
to'lqin bo'lib yog'ilib turadi...» 
Oshiqlar halok bo'ladi, lekin Tohir va Zuhralardek, ularning sevgisi boqiy 
qoladi, ahdu paymonlari aslo o'lmaydi. Oshiq-ma'shuqlarning jonsiz jasadlari 
ustida Mantekki va Kapulyettining yarashuvi Uyg'onish davri g'oyasining shaksiz 
g'alaba qilishidan dalolat beradi.