Odob as- solihin

---

Mavzu: Mahmud Koshg`ariyning “Odob as-
solihin” asarining tarbiyaviy ahamiyati.
Reja:
Muhammad Sodiq Koshg`ariy buyuk siymolardan
biridir.
Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning ma’rifiy-
axloqiy qarashlari
“Odob as-solihin” asarining tarbiyaviy ahamiyati.
Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning ma’rifiy-
axloqiy qarashlari
O’zbek xalqining turli an’analariga boy, milliy
qadriyatlari keng ma’no va chuqur tarixga ega.
Mustabid tuzum davrida toptalgan adriyatlarni
qayta tiklash uchun barcha imkoniyatlar
yaratilgan bugungi kunda odob-axloq va
yoshlarni tarbiyalashda qadriyatlarimizga oid
manbalarni o’rganish va hayotga tatbiq etish
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Shunday asarlardan biri Muhammad Sodiq

---

Qoshg’ariy (1740-1843)ning “Odob as-solihin”
(“Yaxshi kishilar odobi”) kitobidir. Mazkur asar
kundalik turmushimizda har kuni har daqiqada
bilish zarur bo’lgan turmush odobiga oid xulq-
odob qoidalarining majmuidir. Bu asar XIX asr
boshlarida xalqimizning odob-ahloq me’yorlari va
milliy qadriyatlarini o’zida mujassamlashtirgan.
Olim 1740 yilda Qashg’arda tavallud topgan. U
tarixchi, adabiyotshunos, mutafakkir olim,
mutasavvuf shoir va tarjimon sifatida tanilgan.
Qoshg’ariy boshlang’ich ta’limni otasi Mulla Shoh
A’lam Ohundan olgach Qashg’ardagi mashhur
madrasada Xomidiydna ta’lim olishni davom
ettiradi. 
U yerda arab, fors tillarini, matematika, adabiyot,
tarix, jo’g’rofiya, va diniy bilimlarni mukammal
egallab, zamonasining ko’zga ko’ringan olimi
darajasiga erishadi.
Muhammad Sodiq Qoshg’ariy hayoti davomida
katta ilmiy meros qoldirgan.
Manbalarda uning “Tazkira i Azizon” (Tazkirai

---

Xo’jagon), “Zubdat al-masoyil”,“Tazkira-i ashob
al-kahf”, “Tarixi Iskandar va Tojinoma-i shohi”,
“Odob as-solihim”, “Qiyofat al-bashar”, “Risola – i
kasbdor”, “Durr al-muzohir” kabi asarlari arab
tilidan, “Tarixi Rashidiy” asarini esa fors tilidan
turkiyga (uyg’urchaga) tarjima qilgan.
Muhammad Sodiq Qoshg’ariy 1849 yilda vafot
etgan. U Yusuf Xos Xojib maqbarasi yonidagi
qabristonga (Qashg’arda) dafn etilgan.
Olimning odob-axloqqa oid muhim pedagogik
asari “Odob as-solihin” (“Solihlarning doblari”)
kitobidir. Asar turkiy tilda yozilgan bo’lib,
muqaddima, etti bob va xotimadan iborat. Har bir
bob esa to’rt fasldan tashkil topgan. U “ Zubdat
almasoyil” nomli asar bilan bir jildda besh marta
nashr etilgan: ikki marta Toshkentda (1889,
1901) va uch marta Istanbulda (1891, 1892,
1896). Hozirgi kunda Abu Rayhon Beruniy
nomidagi Sharqshunoslik institutining fondida
a s a r n i n g i k k i t a q o ’ l y o z m a ( 1 3 4 3 , 1 3 2 0 y
ko’chirilgan) va oltita toshbosma nusxalari

---

saqlanmoqda.
“Odob as-solihin” asarining mundarijasi uning
e’tiborga loyiq axloqiy – tarbiyaviy asar ekanligini
ko’rsatadi. Asar muqaddima va 7 bobdan, har bir
bobi 4 fasldan iborat bo’lib, alloma mazkur asarni
yozishdan maqsadini quyidagicha bayon qilgan:
“Tolibi soliqlar odobi zohiriy va odobi botiniyning
bilib, unga amal qilmoqlari lozim keldi, toki bular
ham talabu suluklaridin foyda topib, urug’lar
martabalariga yetkaylar....”.
Demak, muqaddimada asarning maqsadi ifoda
etiladi, ya’ni insonga yaxshi xulq egallashi
zarurligi ta’kidlanadi va u odob qoidalarini egallab
olmasa va yaxshi xulq bilan muaddab (odobli) va
mukazzab (toza) bo’lmasa, nafaqat o’ziga, balki
butun dunyoga yomonlik tarqadi, deydi va
quyidagi masnaviyni keltiradi:
Beadab tanho na xudro dosht bad,
Balki otash dar hama ofoq zar.54
(Adabsiz na o’zi uchun yomonlik qiladi,
Balki butun dunyoga o’t qo’yadi).

---

Shunday ekan, har bir inson zohiriy hamda
botiniyni bilib, unga amal qilishi zarurligi va bu
odob qoidalarini muo’’tabar kitoblardan jam
e k a n l i g i n i a y t a d i . S o ’ n g y u q o r i d a
ta’kidlaganimizdek, insonning barkamol bo’lib
etishishida kundalik turmushida zarur botiniy va
zohiriy odob qoidalari: salomlashish va ruxsat
so’rash, muloqot odobi, uxlash va yo’l yurish,
suhbat ahlining o’zini tutishi, er-xotin odorbi,
tozalik va ozodalik qoidalari, mehmon kutish,
ziyofat va ovqatlanish odobi, safar qoidalari
bayon etiladi.
Turkiston mintaqasida naqshbandiya tariqati
keng tarqalgani bois asarda tasavvuf ahliga
tegishli ko’rsatmalar ham yoritib o’tilganligini
alohida ta’kidlab o’tish joiz. Ayni paytda, bu
ko’rsatmalar xalqimiz kundalik turmush tarziga
singib ketganini kuzatish mumkin. Bu kitob
Turkiston xalqi orasida katta shuhrat qozongan
va ilm ahli orasida qadrlanib, keng istifoda
etilgan. Bu davrda barcha adrasalarda majburiy

---

fan sifatida "Qur’on", "Tafsir", "Odob as-solihin",
"Sabot ul-ojizin", "Hadis" o’qitilardi.
Asarda keltirib o’tilgan odob-axloq me’yorlarining
batafsilligi va "ashobi shari’at va arbobi tariqat
kutubi mo’’tabarlaridin jam’ qilingan"ligi uning
ishonchli va qimmatli manba ekanligini namoyon
etadi. Masalan, milliy-diniy qadriyatlarimizning
ajralmas qismi "aql (eyish), sharob (ichish) va
ziyofat (mehmon kutish)" odobida o’ttizta,
"salomlashish" odobida o’n ikkita koidani tartib
bilan sharxlab, keltirib, o’tgan. Ulardan makruh,
m u s t a h a b v a f a r z h i s o b l a n g a n a m a l l a r
Xadislarga asoslangan holda yoritilgan.
Jumladan, asarning birinchi bobining uchinchi
faslida berilgan muloqot (uchrashuv) odobiga oid
tavsiyalari (ko’rsatma) ham diqqatga sazovor.
Bunda uchrashganda qo’l berib ko’rishish, ammo
ko’rishganda qo’l uchi bilan emas balki, astoydil
ikki qo’lni berib ochiq yuz bilan ko’rishish odobi
bayon etilgan.
Bu o’rinda qo’l berib ko’rishishlik haqida

---

Payg’ambar (s.a.v.)dan quyidagi hadis vorid
bo’lgan: "Qo’l berib ko’rishish bilan salomlashish
mukammal bo’ladi". Kitobning uchinchi bobida
suhbatlashish odobi bayon etiladi-ki, bu odob
qoidalariga inson har bir daqiqada rioya etishi
zarur. Bulardan, ahli suhbatga noloyiq xatti
harakatlardan qochish maqsadida axli jamoaning
xotirjamligini buzganlarni chetlashish buni imo-
ishora bilan tushuntirish, suhbatda pinakka
ketmaslik (uxlamaslik), o’zgalardan o’zini yuqori
tutish, suhbatdoshining so’zini bo’lmaslik, sukut
saqlashni ham me’yoriga etkazish, deb ortiqcha
takallufga zo’r bermaslik, hamsuhbati bilan bahs
qilmaslik, ammo tortishish mumkinligi, g’azab
ketganda uni to’xtata olish, ortiqcha qiziqchilik
hazil-mutoyiba, xushomadgo’ylik qilmaslik,
bunda me’yordan oshirmaslik, kamsituvchi
laqablar qo’ymaslik, axli suhbat orasida bir-biri
bilan pinhona va boshqalar tushunmaydigan tilda
pichirlamaslik, pinhona so’zlashganda boshqa
hamrohining quloq

---

solmasligi, bu qoidalar har bir kishining kundalik
turmushida zarur bo’ladi talablari
hisoblanadi Masalan, bu bobda o’ttiz uchta qoida
keltirilgan bo’lib, ulardan ba’zilarini keltirib
o’tamiz:
- majlisda odob va hurmat birla o’lturg’ay va ikki
kishini o’rtasiga berizo borib
o’ltirmagay;
- ahli suhbat kirgan va chiqqan vaqtda o’rnidan
turg’ay;
- o’zini beadabona so’zdan va fe’lidin yomon
xarakatdin va nohamvor (noo’rin
sukunatdin saqlag’ay;
- ahli suhbatdin hech xizmatni ko’z tutmagay va
hech kimga ximmat buyurmagay;
- agar birodari fisqega mubtalo bo’lsa xilvatda
nasihat qilgay;
- suhbatda pinakka bormagay;
- majlisda o’zini o’zgalardin mumtoz qilmag’ay;
- bir kishi so’zlab turgan vaqtda so’zlamagay, to

---

so’zinim tamom qilmag’uncha;
- ko’p ham so’zlamag’ay;
- hamsuhbatlarig’a ko’b mazah va mutoyiba
qilmag’ay. Va haddi e’tidol (o’rtacha
hol)da ish tutg’ay; Yuqoridagilardan ko’rinib
turibdiki, Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning
“Odob assolihin” asari yoshlarning barkamol
ma’naviy yuksak, ektuk axloqli bo’lishlarida kata
ahamiyatga ega. Shuning uchun ham bu asarni
to’lig’icha o’rganib, undagi so’zlarni, o’ziga
me’zon qilib olsa va amal qilsa ma’naviy yetuk
inson bo’lib tarbiyalanishiga poydevor bo’lib
hizmat qiladi.

---

2.Mavzu : Dunyoviylik dahriylik emas
Reja
Dunyoviy Davlatning Va Dinga Munosabati
Dahriylik haqida tushuncha
Din ta`limoti
Kishilik jamiyati shakllanishi jarayonida qator
boqichlarni bosib o’tdi. Ma’lumki, inson qator
moddiy va m’anaviy ehtiyojlarga ega bo’lib,
hayoti davomida imkoniyati darajasida ularni
qondirib boradi. Ehtiyojni qondirishning asosiy
omili mehnatdir. Jamoa bo’lib mehnat qilish
jarayonida ko’nikma, malaka tajriba shakllanib
boradi. Kishida vujudga kelgan tajriba oqibatida
axloqy munosabatlar shakllanadi, atrof muhitga
munosabat, ma’lum bir ongli yondashuv vujudga
keladiki, buni fan tilida dunyoqarash deymiz.
A l b a t t a o n g l i r a v i s h d a b o ’ l s a d a i l m i y
dunyoqarash bilan omi odam qarashida katta

---

farq
9. Mavzu: Yurtimiz allomalarining islom ilmlariga
qo’shgan xissalari
Islom dinining Markaziy Osiyo mintaqasida,
umuman, jahon miqyo- sida taraqqiy qilishiga
vatandoshlarimiz beqiyos hissa qo‘shganlar.
Garchi islom dini Arabiston yarimorolida paydo
bo‘lgan bo‘lsa-da, madaniy jihatdan arab badaviy
qabilalaridan ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi darajasi bo‘yicha ancha ustun bo‘lgan
Markaziy Osiyo xalqlari islom dinining nazariy
jihatdan rivojlanishi va hayot ehtiyojlari asosida
takomillashuviga salmoqli ta’sir ko‘rsatganlar.

---

Buni tasdiqlash uchun Imom al-Buxoriy, Abu
Mansur al-Moturidiy, Burhoniddin al-Marg‘inoniy,
A h m a d Y a s s a v i y , N a j m i d d i n K u b r o v a
Bahovuddin Naqshband kabi muta- fakkirlarni
eslash kifoyadir. Ularning nomlari butun islom
dunyosida chuqur hurmat bilan tilga olinadi.
Mustaqillikka erishilgach, O‘zbekiston hukumati
o‘z ichki siyosatida mustamlakachilik davrida
unutilgan, biroq xalqimiz tarixida chuqur iz
qoldirgan buyuk zotlarning nomlarini tiklash va
xalq xotirasida abadiylashtirishga qaratilgan
benihoya xayrli siyosat olib bormoqda.Yuqorida
t i l g a o l i n g a n a l l o m a l a r i s l o m d i n i n i n g
taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shganlar.
Chunonchi, bizning Vatanimizda butun islom
dunyosida eng nufuzli manbalar deb tan olingan
oltita ishonchli hadislar to‘plamining (as-sahih as-
sitta) mualliflari yashab ijod qilganlar. Ular: Abu
Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy
( 8 1 0 – 8 7 0 ) , I m o m M u s l i m i b n a l - H a j j o g i
(819–874), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-

---

Termiziy (824–892), Imom Abu Dovud Sulaymon
Sijistoniy (817–880), Imom Ahmad an- Nasoiy
(830–915), Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn
Yazib ibn Mojja (824–886) kabi siymolardir. Bu
olti alloma ichida hadis ilmida amir al- mo‘miniyn
degan sharafli nomga sazovor bo‘lgan Imom al-
B u x o r i y a l o h i d a e ’ t i b o r g a m o l i k b u y u k
islomshunos olimdir.
Imom al-Buxoriyning to‘liq ismi Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug‘iyra
ibn Ardazbh al-Juafiy al-Buxoriydir. U 810 yil 20
iyulda Buxoro shahrida tug‘ilib, Samarqand
shahri yaqinidagi Xartang qishlog‘ida 870 yil 1
sentabrda (60 yoshida) vafot etgan. Imom al-
Buxoriydan islom olamida juda qadrlanadigan
« A l - j o m e ’
a s -
s a h i h » ,
« A t -
t a r i x » n o m l i a s a r l a r m e r o s b o ‘ l i b
qolgan. Imom al-Buxoriy butun umrini hadislar
to‘plashga va ishonchlilarini ajratishga sarflagan.
I l m i y m a n b a l a r d a t a ’ k i d l a n i s h i c h a , a l -
B u x o r i y 6 0 0 m i n g g a y a q i n h a d i s n i

---

to‘plagan olim va uning shoh asarlari «Al-jome’
a s - s a h i h » , « A l - a d a b a l - m u f r a d » k a b i l a r
hisoblanadi. Imom al-Buxoriyning xalqimiz
madaniy hayoti tarixidagi xizmatlari shundan
iboratki, u faqat hadislar to‘plash bilan cheklanib
qolmagan, balki o‘z davrida odamlar orasida
mehr-muhabbat, saxiylik, ochiqqo‘llik, ota-ona,
ayollar va kattalarga hurmat, yetim-yesirlarga
muruvvat, faqir-bechoralarga himmat, Vatanga
m u h a b b a t ,
h a l o l l i k
v a
mehnatsevarlik kabi fazilatlarni qaror toptirishga 
oid yo‘l-yo‘riqlar va o‘gitlar ham ishlab chiqqan.
1998 yil 1 sentabrda buyuk alloma tavalludining
1 2 2 5 y i l l i g i k e n g n i s h o n l a n i s h i v a u n g a
bag‘ishlangan majmuaning yaratilishi bejiz emas.
Imom al-Buxoriy merosi islom niqobida yuruvchi
g‘araz niyatli kimsalardan xalqimiz ma’naviyatini
qalqon misoli himoyalaydi, mustaqilligimizni
mustahkamlashga, yosh avlodni ajdodlarimizning
ibratli hayoti ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi.
Islom dini taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan

---

yana bir ulug‘ ajdodimiz, samarqandlik alloma,
kalom ilmining asoschilaridan biri, musulmon
olamidagi eng yirik sunniylik kalom maktabi –
moturidiylik asoschisi Abu Mansur Muhammad
ibn Muhammad al-Hanafiy al-Moturidiydir (870–
9 4 4 ) . O ‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i V a z i r l a r
Mahkamasining qarori bilan 2000 yilda Moturidiy
tavalludining 1130 yilligi keng nishonlandi.
Moturidiyning islom dini taraqqiyotiga qo‘shgan
hissasi shundaki, hanafiy oqimini al-Moturidiy
maktabining izdoshlari tashkil etgan. Qolgan
qismini esa yana bir mashhur mutakallim alloma
al-Ash’ariy (874–935 yoki 941) maktabining
izdoshlari tashkil etganlar. Jahonning eng
mashhur olimlari al-Moturidiyni bir ovozdan
kalom ilmining ulug‘ namoyandalaridan biri
sifatida tan olganlar. Al- Moturidiyning shoh
a s a r l a r i d a n b i r i « K i t o b a t - t a v h i d »
(yoki«Yakkaxudolilik haqidagi kitob») musulmon
ilohiyotshunosligida bilish nazariyasi bayon
qilingan birinchi asar hisoblanadi. Uning kalom

---

ilmiga ta’rif berilgan muqaddimasida bilimning
uch manbai, ya’ni hissiy qabul qilish, axloqiy
tafakkur va inson ishonchli manbalardan olishi
mumkin bo‘lgan an’anaviy axborot mavjudligi
haqida so‘z yuritiladi.
A l - M o t u r i d i y k o n s e p s i y a s i n i n g a h a m i y a t i
shundaki, u sof din doirasidan chiqib, aql-idrokni
ulug‘laydi va mantiqan asoslangan bilimning
ahamiyatini ta’kidlaydi.Afsuski, Abu Mansur al-
Moturidiyning ko‘p asarlari bizgacha yetib
kelmagan yoki yetib kelganlari ham asosan
xorijiy mamlakatlarning kutubxona va qo‘lyozma
fondlarida saqlanadi. Yuqorida tilga olingan,
islom olamida juda muhim hisoblangan «Kitob at-
tavhid» asari bizgacha to‘liq yetib kelgan. Uni
1970 yilda Fatxulloh Xulif Bayrut shahrida nashr
ettirgan. Abu Mansur al-Moturidiy o‘z davrida
islomiy ilmlar sohasidagi eng yetuk alloma
hisoblangan, islom dunyosi olimlari tomonidan
t
a
n
o
l
i
n
g
a
n
va hozir turli diniy asarlarda zo‘r ehtirom bilan tilg

---

a olinadi. Uni ulug‘lab,«imom al-xuda» va «imom
al-mutakallimin» (yoki «hidoyat yo‘li imomi» va
«mutakallimlar imomi») kabi nomlar bilan ham
ataganlar.
Al-Moturidiyning nafaqat fiqh va kalom ilmiga,
balki boshqa fanlarga oid asarlar yozganligi ham
ma’lum. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasining Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik instituti fondida al-Moturidiyning
o v c h i l i k k a o i d « R i s o l a i j o n v o r d o r i y »
(«Jonivorlarga oid risola») asarining qo‘lyozmasi
saqlanadi. Bu asarda ovchi qushlarni boqish
haqida fikr yuritiladi. Hozirgi kunda xorijiy islom
olamida al-Moturi- diyning nomi va ta’limoti
y a x s h i m a ’ l u m . D e y a r l i b a r c h a i s l o m
mamlakatlarida al-Moturidiyning diniy-ma’naviy
merosiga bag‘ishlangan tadqiqotlar olib boriladi.
XX asrning 70-yillaridan boshlab Farb olimlarida
ham al-Moturidiy merosiga kuchli qiziqish paydo
bo‘lgan. Al-Moturidiyning shoh asarlari –«Kitob
at-tavhid» hamda «Ta’vilot ahl as-sunna»

---

(«Sunniylik an’analari tarixi»)dan saqlanib qolgan
qo‘lyozma matnlari nashr qilingan va qisman
tadqiq etilgan.
1
9
9
7
y
i
l
d
a
alloma haqidagi birinchi yirik tadqiqot – Gettinge
m universitetining professori Ulrix Rudolfning
« A l - M o t u r i d i y v a S a m a r q a n d s u n n i y l i k
i l o h i y o t s h u n o s l i g i » a s a r i
n e m i s t i l i d a n a s h r e t i l g a n . B u k a b i
tadqiqotlar islom dini haqidagi bilimlarimizni
k e n g a y t i r i b g i n a
q o l m a y ,
xalqimizning boy ma’naviy merosi va uning
j a h o n s i v i l i z a t s i y a s i t a r a q q i y o t i g a
q o ‘ s h g a n u l k a n h i s s a s i n i
ko‘rsatishga ham xizmat qiladi.
Markaziy Osiyoning islom dini taraqqiyotiga
salmoqli hissa qo‘shgan allomalaridan yana
b i r i – B u r h o n i d d i n a l - M a r g ‘ i n o n i y
(1123–1197). Islom olamida fiqh (huquq) ilmining
ilmiy asoslarini yaratgan vatandoshimiz Ali ibn
Abu Bakr ibn Abd ul-Jalil al-Farg‘oniy al-

---

R i s h t o n i y
a l - M a r g ‘ i n o n i y
1 1 2 3 y i l n i n g 2 3 s e n t a b r i d a t a v a l l u d
topgan. U Qur’on va hadis ilmlarini mukammal
egallab, fiqh, ya’ni islom huquqshunosligi bobida
benihoya chuqur ilmga ega bo‘lganligi va
fundamental asarlar yaratganligi uchun Burhon
ud-din va-l-milla11 va Burhoniddin al-Marg‘inoniy
nomlari bilan mashhurdir.
Al-Marg‘inoniyning islom taraqqiyotiga qo‘shgan
hissasi islom huquqshunosligida ayniqsa
salmoqlidir. Bu uning 1178 yil Samarqand
shahrida yozilgan «Hidoya» asari bilan bog‘liqdir.
«Hidoya»da huquqiy masalalarning yechimi
dastlab taniqli fiqh olimlari fikrlarining bayoni va
unga boshqa mualliflarning e’tirozlari yoki
qo‘shilishlarini izhor etish yo‘li bilan berilgan. Ana
shu obro‘li mualliflar fikrlaridan kelib chiqib,
muayyan masalada eng ma’qul yechimni tanlash
yo‘liga amal qilingan. Shu tariqa unda qonunning
aynan ifodasigina emas, balki mukammal sharhi
ham asoslab keltirilgan.

---

«Hidoya» to‘rt juzdan iborat bo‘lib, birinchi juzga
ibodat masalalari, ya’ni tahorat, namoz, ro‘za,
zakot va haj kiritilgan. Ikkinchi juzga nikoh,
emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan
bolaning nasabini aniqlash, topib olingan narsa,
qochib ketgan qul, bedarak yo‘qolgan shaxs,
sherikchilik va vaqf mulkiga oid masalalar
kiritilgan.
Uchinchi juzda esa oldi-sotdi, pul muammolari,
kafolat, pulni birovga o‘tkazish, qozilarning
vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish,
vakolat, da’vo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul
bilan sherik bo‘lish, pulni saqlashga berish, qarz
berish, sovg‘a, ijara, muayyan shart asosida
cheklangan ozodlik berilgan qullar, vasiylik,
majbur qilish, homiylik, qisman ozod bo‘lgan
qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o‘rin
olgan.
T o ‘ r t i n c h i j u z d a e s a , m e r o s t a q s i m o t i ,
dehqonchilik hamda bog‘dorchilik xususidagi
shartnoma, qurbonlikka so‘yiladigan jonzod,

---

umuman, qurbonlik qilish, shariatga zid (yomon)
narsalar, tashlandiq yerlarni o‘zlashtirish,
taqiqlangan ichimliklar, ovchilik, garov, jinoyatlar,
yuk haqi to‘lash, vasiyat kabi masalalar kiritilgan.
Burhoniddin al-Marg‘inoniyning «Hidoya» asari
bir necha asr davomida islom davlatlarida
huquqshunoslik bo‘yicha asosiy manba bo‘lib
xizmat qilgan. Markaziy Osiyoda 1917 yilgi
sho‘rolar inqilobi natijasida shariat qonunlari
bekor qilinib, sovet sud tizimi o‘rnatilguniga qadar
buyuk allomaning «Hidoya» asari sud-huquq
amaliyotida asosiy qo‘llanma vazifasini o‘tab
kelgan.1991 yilda xalqimiz mustaqillikka
erishgach, bu ulug‘ vatan- doshimizning o‘lmas
merosiga e’tibor yana tiklandi. «Hidoya» asari
o‘zbek huquqshunosligi uchun yana shoh
asarlardan biriga aylandi. 1994 yilda «Hidoya»
qayta nashr etildi. Markaziy Osiyoda islom
dinining keyingi taraqqiyoti X–XI asrlarda
tasavvuf ta’limotini shakllantirdi. Sharqshunos
olim O. O. Usmonovning ta’kidlashicha, tasavvuf

---

Yaqin va O‘rta Sharq xalqlarining ma’naviy hayoti
tarixidagi eng murakkab, o‘zaro ziddiyatlarga
to‘lib-toshgan va muhim hodisalardan biri bo‘lib,
tarkidunyochilik, bu dunyo boyliklari va nozu
ne’matlaridan voz kechish, Olloh vasliga yetmoq
uchun pok, halol, o‘z mehnati ila yashash,
i x t i y o r i y r a v i s h d a g i f a q i r l i k u n g a x o s
xususiyatlardan hisoblanadi.
Tasavvuf ta’limoti XI–XII asrlarda yashab ijod
e t g a n i s l o m a l l o m a s i Y u s u f H a m a d o n i y
(1048–1140) nomi bilan bog‘liq bo‘lib, keyinchalik
yassaviya, naqshbandiya, kubraviya, bektoshiya
kabi tariqatlarni yuzaga keltirdi12.
Ahmad Yassaviy o‘z tariqatini she’riy uslubda
«Hikmat» nomli asarida bayon etgan. Yassaviy
ta’limoti kishilar o‘rtasida poklik, halollik, to‘g‘rilik,
mehr-shafqat, o‘z qo‘lining kuchi va peshona teri
bilan hayot kechirish orqali Olloh visoliga yetish
mumkin, degan g‘oyani olg‘a surgan. Yassaviya
t a ’ l i m o t i b a ’ z i k i s h i l a r n i n g m o l -
dunyoga hirs qo‘yishini qoralaydi, kamtarlikka,

---

g ‘ a r i b p a r v a r l i k k a d a ’ v a t q i l a d i . S h u n d a y
q i l i b , A h m a d Y a s s a v i y M a r k a z i y
O s i y o d a i l k t a s a v v u f
i l m i g a a s o s s o l g a n , i s l o m d i n i n i n g
t a r a q q i y o t i g a h i s s a q o ‘ s h g a n . I s l o m
dini taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shgan yana
bir vatandoshimiz Xorazmning Xivaq shahrida
d
u
n
y
o
g
a
kelgan Najmiddin Kubro (1145–1221) hisoblanad
i. Islomshunoslik ilmida uning ta’limoti kubraviya
t a r i q a t i n o m i b i l a n m a s h h u r d i r .
Yoshligidan ilmga chanqoq Najmiddin Misr,
Eron va Sharqning boshqa mamlakatlarida tahsil
olgan. Uning islom diniga qo‘shgan hissasi
shundaki, zikrni ovoz chiqarmasdan (xufiya) ijro
e t i s h u s u l i n i k i r i t g a n . K u b r a v i y a
t a r i q a t i h a d i s v a s h a r i a t g a
a s o s l a n a d i . B u t a ’ l i m o t g a k o ‘ r a , i n s o n
o ‘ z m o h i y a t - e ’ t i b o r i b i l a n k i c h i k o l a m n i
tashkil etadi va katta dunyo bo‘lmish koinotdagi
barcha narsalarni o‘zida mujassamlashtiradi.

---

Ilohiy sifatlar yuqori samoviy doiralarda birin-
ketin o‘ziga xos maqomlarda joylashtirilgani
sababli, haqiqat yo‘lini qidiruvchilar bunday
y u k s a k l a r g a
k o ‘ t a r i l i b ,
i l o h i y
sifatlarga ega bo‘lish, ya’ni kamolotga erishish
uchun, ma’lum riyozatli yo‘llarni bosib o‘tishlari
zarur. Buning uchun quyidagi o‘nta asosga
tayanmoq lozim: tavba, zuhd fi-dunyo, tavakkal,
q a n o a t , u z l a t , m u l o z a m a t a z - z i k r ,
tavajjuh, sabr, muroqaba va rizo.
1 1 . M a v z u : O ' z b e k i s t o n d a s h o m o n l i k n i n g
zamonaviy ko'rinishlari
Shomonlik, shamanlik (evenk tilida shaman
— jazavaga tushish) — ibtidoiy diniy eʼtiqod
shakllaridan biri. Yovuz va ezgu ruhlarga,
ularning inson hayotiga taʼsir koʻrsatishiga
ishonish shahrining asosini tashkil etadi.
shahrida uning ruhoniylari — shomonlar ruhlar
bilan aloqa bogʻlay oladigan, boʻlajak voqealarni
oldindan aytib bera oladigan shaxslar deb, ularga

---

sigʻiniladi. Maxsus kiyim kiygan, childirma
ushlagan va boshqalar turli narsalar taqingan
shomonning xalq oʻrtasida raqs tushib va
jazavaga kirib, ruhlar bilan "aloqa bogʻlashi"
hamda ulardan maʼlum yoʻlyoʻriq olishi shahrining
asosiy marosimi hisoblanadi. Bu diniy eʼtiqodda
o d d i y d i n d o r l a r g a b e l g i l a n g a n k e n g
marosimchilik belgilari va ibodatxonalar yoʻq.
Shomonlarga bemorlar oʻzlarini davolash
maqsadida murojaat qilib turadilar. Sh. Afrika,
Shim. va Sharqiy Osiyoning koʻp xalqlarida,
Sibirda, indeyslar va boshqalar xalqlarda
tarqalgan. Shomonlikka munosib ko'rilganlarni
maxsus belgilari va ko'plab qobiliyatlar talab
qilingan. Ortiqcha barmoq bilan tug'ulganlar,
ya'ni shamanlarning oltinchi barmog'i bo'lishi
l o z i m e d i . S h o m o n l a r q o ' s h i q , m u s i q a ,
r a s s o m c h i l i k , r a q s , s o ' z a m o n l i k v a
haykaltaroshlikni yaxshi bilishlari kerak edi.
Ularning marosimlarda aytiladigan qo'shiqlari
davolash va jodulash hususiyatiga ega bo'lgan.

---

U l a r o ' t i b k e t g a n a j d o d l a r i a r v o x l a r i g a
sig'inishgan. Ulardan madad so'rashib qurbonlik
marosimlarini o'tkazishgan. Ularning asosiy ish
qurollari ,,bubin nomli childirma, qamchi,
changqovuz, morin xur bo'lgan. Maxsus
kiyimlarida mistik ramzlar bo'lgan. Ularning
raqslari tabiyat jonvorlari harakatini eslatardi,
bunga sabab o'lgan ajdodlar arvoxlari hayvon
q i y o f a s i g a k i r i b , u l a r y o n i g a k e l i s h i g a
ishonishardi. Oʻzbekiston xalqlari orasida ham
shomonlar bor, ularni hamma ,,baxshi nomi bilan
yaxshi biladi. Ular ham ajdodlariga atab
qurbonliklar qilishadi, bashorat, jodu va davolash
ishlarini bajarishadi. Ular ish qurolida ham doira,
qamchi, changqovuz, xanjarlarni ko'rishimiz
mumkun va bu ish qurollari doim qurbonlik
qilingan jonzotlar qoni bilan qonlanib turgan.
Totemizm
Totemizmda urug'-qabila yoki shu urug'ning
xar bir a'zosining xayoti, farovonligi, shu
urug'ning xaqiqiy ajdodi xisoblangan «totsi»-

---

o ' s i m l i k y o k i x a y v o n g a b o g ' l i q d e b
ishoniladi.Totemizm- odamlarning hayvonot yoki
o'simlikning muayyan turlariga qarindoshlik
aloqalari bor deb e'tiqod qilishdir.Totem urug'
yoki qabila uchun muqaddas va homiy bo'lgan
hayvon va o'simlik, tabiat hodisalaridir. Totem
timsoli bo'lgan narsalarning halokati, uning
avlodining halokati deb ishonish natijasida
«totemlarni»- ya'ni xayvon va o'simliklarning
turlarini ko'paytirishga xarakat qilganlar.Individual
- (yakka) totem bir urug' barcha a'zolarining
umumiy bitta totemi bilan bir qatorda, yana har
bir a'zosining alohida shaxsiy totemga egaligidir.
B u n d a y t o t e m l a r a s o s a n e r k a k l a r d a ,
afsungarlarda, qabila boshliqlarida, duoxonlarda
bo'lgan. Ular o'zlarining shaxsiy totemlarini
farzandlariga meros qilib qoldirganlar.
Totemlar e'zozlangan, ularni o'ldirish, otish
taqiqlangan. Totemizm hozirgi dinlarda, muayyan
unsurlar sifatida mavjuddir. Totemizm ta'sirida
paydo bo'lgan urf-odatlar va normalar asrlar

---

davomida qat'iy ravishda qo'llanildi. Bu totemga
xos bo'lmagan begonalar bu jamoa urf-odat va
normalaridan chetda hisoblangan. Vaqt o'tishi
bilan qarindoshlik aloqalarining mustahkamlanib
borishi, ya'ni odam va uning totemi qarindoshligi
orasida oilaviy munosabatlar haqida, odam vafot
etgach uning o'z totemiga aylanishi yoki
t o t e m d a n i n s o n s h a k l i g a k e l i s h i h a v i d a
tasavvurlar vujudga keldi.Bu esa totemni ozuqa
sifatida iste'mol qilinishining taqiqlanishiga olib
keldi.
Tabu – taqiqlash tizimi bo'lib, totemlarni
iste'mol qilishni taqiqlagan. Totemizmning asosiy
vazifasi- birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik edi.
Animizm
Animizm - lotincha «anima» so'zidan
olingan bo'lib «jon», «rux» degan ma'nolarni
anglatadi.Animizm- kishi ruxining, jonining
b o r l i g i g a i s h o n i s h , t a b i a t k u c h l a r i n i
ruhlantirish, hayvonot, o'simlik va jonsiz jismlarda

---

ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi
ta'limotni ilgari suruvchi ilk din shakllaridan biri.
Animizm har kanday dinning zaruriy unsuridir.
Animizmda osmon va yer, quyosh va oy, yomg'ir
va shamol kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh
mavjud deb hisoblanar edi. Hattoki, ko'p yillik
daraxt, kattaroq xarsang tosh, jarliklar ibtidoiy
odamlar tasavvurida jonli, tafakkurli,sezuvchan,
y a x s h i l i k v a y o m o n l i k n i k e l t i r u v c h i d e b
t u s h u n i l g a n . A n i m i z m - i b t i d o i y , d i n i y
tasavvurlarning eng yuksak shakli. Animistik
timsollar ajdodlarning ruhlari, tirik kishilarning
jonlari, tabiiy kuchlarning jonlantirilishidir. Ular
zamonaviy dinlarda ham mavjud.
Shamanizm yoki
Sehrgarlik(Magiya)
Shomonizm- «shomon» tunguzcha so'z bo'lib,
u «sehrgarlik», «o'ta xayajonlangan», «jazavali
kishi» degan ma'noni anglatadi. Bu so'zlar ruslar
orkali butun Sibirga, XVIII asrda esa G'arbiy

---

Yevropaliklar tiliga kirib kelgan.
Sehrgarlik (afsun, magiya)- real natijalar olish
uchun ilohiy kuchlarga ta'sir etish maqsadida
a m a l g a o s h i r i l a d i g a n r i t u a l u r f - o d a t l a r
majmuasidir.
Shamanlar - afsungarlik bilan shug'ullangan
odamlardir. Ular jazavali va asabiy kishilar bo'lib,
odamlar ularning ruhlar bilan muloqotda bo'lishi,
u l a r g a j a m o a n i n g u m i d v a n i y a t l a r i n i
yetkazishlariga ishonganlar. Ular ma'lum ritual
harakatlar orqali ovoz chiqarish, ashula aytish,
raqsga tushish yo'li bilan o'zlarini jazavaga solib,
jazavani yuqori nuqtaga yetkazish bilan
afsungarlik qilishgan. Marosim oxirida u hech
narsani ko'rmay, eshitmay qolar edi. U shu
h o l a t d a r u h l a r b i l a n m u l o q o t q i l a d i d e b
hisoblangan.
Fetishizm
F e t i s h i z m - p o r t u g a l c h a - « f e t i s h o » ,
frantsuzcha «fetishe» so'zlaridan olingan bo'lib,

---

sexrli narsa, but, sanam, tumor degan ma'nolarni
a n g l a t a d i . F e t i s h i z m j o n s i z n a r s a l a r g a
sig'inishdir. Fetishlar- sig'inish ob'ektlari, tosh,
tayoq, daraxt, umuman xar qanday buyum
bo'lishi mumkin. Shunday o'simliklar borki,
ularning zaxri tirik jonni o'ldirish xususiyatiga
ega. O'simliklarning bu xususiyati g'ayri-tabiiy
xisoblangan. Keyinchalik, bu narsa boshka
narsalarga, masalan, toshga ko'chirilgan. Ov
qilayotgan ibtidoiy odamlar ayrim toshlarni
xayvonlarga o'xshashini payqaganlar. Shuning
uchun ular ovga borganlarida ana shu toshlarni
olib ketganlar. Ov o'ngidan kelib qolganda bunga
xam shu toshlar sababchi, deb xisoblaganlar.
S h u t a r i q a , o d d i y p r e d m e t l a r g a
g ' a y r i t a b i i y x u s u s i y a t x o s , d e g a n f i k r
barqarorlashgan. Fetishizmning paydo bo'lishi
ibtidoiy odamlar ongida afsonaviy qudrat
faqatgina vaqt va bo'shliqda ko'chib yurish
xususiyatiga ega emas, baki voqeiy dunyodagi
buyumlarda ham bo'lishi mumkin degan

---

tasavvurlarni uyg'otdi.
1 2 . M a v z u : B u x o r o y a h u d i y l a r n i n g d i n i y
marosimlari
Yahudiylar O‘rta Osiyoda. Ma’lumki, yahudiylar
O‘rta Osiyoga qadim zamonlardan ko‘chib

---

kelganlar. Ularning bu kelishlari haqida turli xil
rivoyatlar mavjud. Ularning ichida umum e’tirof
etilganlaridan biri shuki, yahudiylar bu
mintaqaga Eron orqali kirib kelganlar. Bu
xalqning O‘rta Osiyoga hijrati ko‘p asrlar
mobaynida davom etdi. Taxminlarga ko‘ra, ular
Assuriya quvg‘inlari paytida –er. av. VII-VI
asrlarda Eronga ko‘chib kela boshlaganlar. Hatto
e.r. av. VIII asrlarda ba’zi yahudiylar Isroilni tark
etib, Misr, Eron kabi o‘lkalarda boshpana
topganliklari haqida ham xabarlar bor. Fors
davlati ma’lum muddat O‘rta Osiyoni o‘z
hukmlari ostida tutib turgan va xuddi shu
davrda yahudiylarning ko‘chib kelishi amalga
oshgan. Bu fikrni mahalliy yahudiylarning fors
lahjalaridan birida gaplashishlari ham
quvvatlaydi. Ularning hayot tarzlari, urf-
odatlari qadimiy yahudiy, fors va mahalliy -
O‘rta Osiyo madaniyatlarining qorishmasidan
iborat. Tarixning turli jarayonlarida bu
uchmadaniyatdan ba’zilarining ta’siri kuchayishi

---

yoki aksincha susayishi kuzatilgan. XVIII asrning
boshlarida O‘rta Osiyoda yuz bergan siyosiy
jarayonlar tufayli yahudiylar Eron, Afg‘oniston,
Xiva, Qo‘qon va Buxoro jamoalariga bo‘linib
ketdi. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida Rossiya
tomonidan O‘rta Osiyoning ma’lum bir
qismining bosib olinishi yana yahudiylarning
Turkiston Muxtoriyati va Buxoro Amirligi
jamoalariga bo‘linib ketishiga olib keldi.
Yahudiylik millat dini bo‘lganligi uchun yahudiylar
qaerda bo‘lmasin, biri-ikkinchisidan qancha uzoq
bo‘lmasin, o‘qiydigan kitobi –Tavrot, e’tiqod
qiladigan dini yagona bo‘lib qolaverdi. XVIII
asrda O‘rta Osiyo yahudiylari tushkunlik
davrini boshdan kechirdilar. 1793 yili o‘zi
G‘arbiy Afrikadan bo‘lib, Falastinning Sfat
shahrida yashovchi Iosif Mamon Mag‘ribiy o‘z
shahri yahudiylar uchun moddiy yordam to‘plash
maqsadida Buxoroga keladi. U bu erlik
yahudiylarning o‘z dinlaridan uzoqlasha
boshlaganliklarini ko‘rib, shu erda qolishga va

---

millatdoshlariga diniy ta’lim berishga ahd
qiladi. Yahudiylar doimo tinch, kam aholili
joylarda yashashni afzal ko‘rganlar. Agarchi
O‘rta Osiyolik yahudiylarni Buxoro yahudiylari
deyilsa ham, ular ko‘proq Samarqandda
yashaganlar. XVIII asrning o‘rtalarida
Nodirshoh Samarqandni bosib olganida uning
lashkarlari orasida turklar, lazginlar, afg‘onlar,
eroniylar, shuningdek, yahudiylar bo‘lganlar.
Ular Samarqandning Shoh-Kash, Chor-Raga,
Novadon, Qo‘shhovuz kabi guzarlarida yashab
qolganlar. Buxoro hukumati Nodir-shoh davrida
yahudiylarga nisbatan yumshoq muomalada
bo‘lgan. Son jihatdan ko‘paygan yahudiylarning
barchalari bir mavzega jam bo‘lib yashashni
xohlashardi. Biroq, Buxoroda ham, uning
SHahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Karmana kabi
viloyatlarida ham yahudiylarni musulmonlardan
ajralgan holda alohida yashashga majbur
edilar. 1843 yilning bahorida mahalliy
yahudiylarga Samarqandning sharqiy qismidan

---

2,5 gektar joyni 10000 kumush tangaga
s o t i s h h a q i d a g i s h a r t n o m a t u z i l d i . B u
shartnomani yahudilardan 32 kishi imzoladi,
davlat uning haqiqiyligini to‘rt muhr bilan
tasdiqladi. SHunday qilib, yahudiylar
o‘zlarining birinchi mahallalariga ega bo‘ldilar.
E'tiqod bilan bog'liq bo'lgan bir nechta yahudiy
e'tiqodlari bor, ularni boshqa
xalqlar uchun qabul qilish doim ham oson emas.
1. Monoteizm
-bitta xudoga sajda qilishni cheklash deyarli
noma'lum. Sababi oddiy: tabiiy hodisalar shu
qadar bo'linganki, ular muqarrar ravishda turli
xil xudolarga tegishli bo'ladi, keyin bu
xudolarning har biri topshirilishi kerak yoki
ularning nazorati ostidagi tabiiy kuchlar jamiyatga
zarar etkazadi.
2. Eksklyuzivlik. Har bir qadimgi xalqda o'z
xudolari panteoni bo'lgan.
Ammo hamma o'z panteoniga sajda qiladigan
boshqa xalqlarning mohiyatini tan oldi.

---

Qadimgi dinlarda universallik va izchil
eksklyuzivlik yo'q. Shunday qilib, Antioxning
yahudiylikni yo'q qilishga urinishidan tashqari,
qadimgi dunyoda diniy urushlar yo'q! Bir
m a m l a k a t b o s h q a s i n i m a g ' l u b i y a t g a
uchratganda, ikkinchi mamlakat odatda
g'olibning asosiy xudosini tan olish uchun talab
qilinadi va g'olib bo'lganlar odatda bu
marosimdan mamnun bo'lishadi: urushda
mag'lubiyatga uchraganliklari boshqalarning
a s o s i y x u d o s i j u d a k u c h l i e k a n l i g i n i
isbotlashdi.
Fath qilingan millat dinining qolgan qismi
saqlanib qoldi. Faqat yahudiylar
umumiy va yagona ilohiy kontseptsiyani e'lon
qilishdi: bizning Xudoyimiz yagona,
hamma boshqalar xayoldir.
3. Ma'naviyat. Qadimgi dinlar xudolarni
jismoniy narsalar yoki hodisalar
bilan uzviy bog'lashgan. Masalan, bular:
quyosh, oy, dengiz, unumdorlik, o'lim xudolari.

---

Ko'pincha xudolarga insoniy shakl beriladi.
X u d o j i s m o n i y t i m s o l g a , s h a k l g a y o k i
o'xshashlikka ega emasligini da'vo qiladigan
yagona qad
imiy din -bu iudaizm.
4. Axloqiy. Qadimgi dunyo xudolari o'zlarining
haddan tashqari insoniy
istaklarini erkaklar bilan va bir
-biriga zid ravishda ko'rsatadigan mayda
zolimlar sifatida tasvirlangan. Mutlaq axloqiy
barkamollikning hech qanday sharti bu
xudolarga taalluqli emas. Faqatgina yahudiy
xudosi ushbu tavsifga javob beradi.
Qadimgi madaniyatlarda bu yahudiylarning
e'tiqodlari bema'ni bo'lib tuyulgan. Ular
butun insoniyatning umumiy tajribasi va
e'tiqodlariga zid edi.Shuning uchun yahudiylar
ko'pincha chet elda hisoblanar edilar.nQadimgi
iudaizmning bitta yakuniy xususiyatini
ta'kidlash kerak. Qadimgi davr mobaynida
yahudiylar diniy e'tiqod va marosimlarning

---

boshqa shakllari bilan tajriba o'tkazishgan.
Payg'ambarlar yahudiylarning butlarga
sig'inishlari haqida
g u v o h l i k b e r i s h a d i . B o b i l a s i r l i g i d a ,
yahudiylarning ko'p qismi nikohga kirishgan
v a o ' z e ' t i q o d l a r i n i B o b i l d a v r i g a
moslashtirishgan. Yaqin Sharqda yunon
madaniyati hukmronlik qilganda, ko'plab
yahudiylar elitaga aylandilar.
15. Mavzu:Yangi diniy harakatlarning zamonaviy
faoliyat uslublari
Reja:
E'tirof tushunchasining mohiyati
D u n y o d a k o n f e s s i y a v i y o ' z g a r i s h l a r n i n g
sabablari
Bugungi dunyoning konfessiyaviy ko'rinishi
O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i d a g i d i n l a r a r o

---

munosabatlar
Xristian dinidagi noan'anaviy ta'limotlar
Islomdagi diniy harakatlar va oqimlar
Hinduizm asosida o'qishlar.
Asosiy tushunchalar:
Din, e'tirof, mazhab, diniy tashkilot, missionerlik,
xarizmatik, xristianlik, islom, buddizm, hinduizm,
xitoy dinlari, O'zbekistondagi diniy konfessiyalar,
diniy tashkilot, mormonlar, krishna ingliz jamiyati,
Iegova guvohlari, baxayi, nahiyya, babiya,
"E'tirof" so'zi (lotincha - "confessio") o'zbek tilida
"ishonch" degan ma'noni anglatadi. Umuman
olganda, diniy nom - bu ma'lum bir diniy ta'limot
d o i r a s i d a s h a k l l a n g a n v a o ' z i g a x o s
xususiyatlarga ega bo'lgan e'tiqod va bu e'tiqod
tarafdorlari jamoasi. Diniy konfiguratsiyalar,
garchi ular bitta din ichida bo'lsa ham, o'z
e'tiqodlarida farq qiladigan guruhlardir.
Shuni hisobga olgan holda, bugungi kunda
mutaxassislar dunyoda 1000 dan ortiq diniy

---

konfessiyalar mavjudligini taxmin qilmoqdalar.
Shuni ta'kidlash kerakki, Islomda bunday emas.
Hech bir mamlakatda hanafiy mazhabi alohida
nom sifatida ro'yxatga olinmagan. Masalan,
O'zbekistonda bir nechta shia jamoalari bo'lsa
ham, ular o'zlarini alohida diniy konfessiyalar deb
hisoblamaydilar.
Din jamoat hayotining ajralmas qismi sifatida har
doim odamlarning sotsializatsiyasi, turmush
tarzini tartibga solish va tartibga solishga xizmat
qiluvchi me'yoriy omillardan biri bo'lib kelgan.
Dinning bunday roli uning tarixan shakllangan
xususiyatlari bilan belgilanadi. Buning sababi,
d i n , a v v a l a m b o r , u m u m b a s h a r i y a x l o q i y
me'yorlarni o'zlashtirgan va ularni hamma uchun
m a j b u r i y a x l o q q o i d a l a r i g a a y l a n t i r g a n ;
i k k i n c h i d a n , b u o d a m l a r g a u y g ' u n l i k d a
yashashga yordam berdi; uchinchidan, bu
odamlarning ishonchini kuchaytiradi va ularga
hayot sinovlari, muammolar va qiyinchiliklarni
engishga yordam beradi; To'rtinchidan, bu

---

umuminsoniy va ma'naviy qadriyatlarni asrab-
a v a y l a s h g a v a u l a r n i a v l o d d a n - a v l o d g a
o'tkazishga yordam berdi va shu bilan madaniyat
rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi.
B u g u n g i k u n d a d i n g a b o ' l g a n q i z i q i s h
globallashuv jarayonlarining aksidir. Buning
sababi globallashuv dunyo yaxlitlashishi va
birlashishi bilan bir qatorda, uning mahsuli
bo'lgan millatlar va jamiyatlar darajasida o'z-o'zini
anglashga intilishning chuqurlashishi uchun
zamin yaratmoqda. Bu jarayonlar, o'z navbatida,
insoniyat ma'naviyatining ajralmas qismi bo'lgan
dinning mohiyatini va uning inson va ijtimoiy
h a y o t d a g i o ' r n i n i a n g l a s h a h a m i y a t i n i n g
oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, dinga
bo'lgan qiziqishning o'sishi bugungi kunda
i n s o n i y a t j a m i y a t i n i n g d u c h k e l a y o t g a n
muammolari va ularni hal qilish yo'llari to'g'risida
odamlarning fikrlash tarzining dalilidir.
D a r h a q i q a t , d u n y o n i n g d i n i y m a n z a r a s i
o'zgarmas hodisa emas. Xususan, shuni

---

ta'kidlash kerakki, bu rasm yildan-yilga o'zgarib
bormoqda va mavjud dinlar o'zlarining an'anaviy
doiralaridan tashqariga chiqmoqdalar. So'nggi
i z l a n i s h l a r g a k o ' r a , 2 0 1 3 y i l d a d i n l a r g a
ishonuvchilar soni quyidagicha.
Bugungi o'zgarishlar haqida gapirganda,
quyidagilarni ta'kidlash kerak. Birinchidan,
o'rnatilgan dinlarda ma'lum xususiyatlarga ega
yangi oqimlar va mazhablar paydo bo'lishda
davom etmoqda. Masalan, mutaxassislarning
fikriga ko'ra, XX asrning ikkinchi yarmida
xristianlik, buddizm, islom va boshqa dinlar
sohasida yuzlab mazhablar paydo bo'lgan. Bu
kelajakda bunday jarayonlar davom etishi
mumkinligini taxmin qilishimizga imkon beradi.
SektaBu so'z, umumiy ma'noda, ma'lum bir diniy,
siyosiy yoki falsafiy qarashni izdoshlari guruhini
anglatadi. Diniy mazhab - bu ma'lum bir dinning
rasmiy e'tiqodlari ostida bo'lingan yoki mavjud
bo'lgan dinlar va konfessiyalarga umuman
aloqasi bo'lmagan holda diniy bayroq ostida

---

faoliyat yuritadigan guruh. Bugungi kunda har
ikki yo'nalishda ko'plab mazhablar mavjud.
Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko'ra,
ularning soni 5000 ga yaqin.
Zamonaviy voqelik shuni ko'rsatadiki, diniy-
ekstremistik mazhablarning inson ongi va qalbi
uchun kurashidagi faoliyati tiklanmoqda.
Xususan, qo'shni mamlakatlarda Virjiniya
markazi, Birlik cherkovi, Iso Masihning so'nggi
kunlar avliyolari cherkovi, "Oq birodarlar" va
Birinchi farishtaning ilohiy buyrug'i kabi o'nlab
diniy mazhablar mavjud. . "Satanizm" mazhabi
ham keng tarqalgan. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra,
ushbu xavfli mazhabning Rossiyada 100000 va
butun dunyo bo'ylab 5 milliondan ortiq izdoshlari
bor.
Ular aholining diniy bilimlarining pastligidan
foydalanmoqdalar, oxirat yaqinligiga tahdid
solmoqdalar va yoshlar va kambag'allar orasida
ishlash orqali o'zlarining yordamlarini oshirishga
harakat qilmoqdalar. Bunday mazhablarga asos

---

solgan "azizlar" o'z izdoshlarini mol-mulklariga
ega bo'lishga aldashga harakat qilmoqdalar.
Ularning yashirin faoliyati va jamoatchilikka
oshkor qilinmaydigan mazhablar faoliyati ustidan
qattiq nazorat olib borilishi ularning faoliyati
to'g'risida jamoatchilikning xabardor emasligiga
olib keladi.
U g a n d a d a g i " Q i y o m a t k u n i " s e k t a s i
rahbarlarining faoliyati bunga misol bo'la oladi.
1999 yil 31 dekabrga oxiratni "o'rnatgan" bu
mazhabning rahbarlari o'z izdoshlarini mol-
mulklarini sotishga, tushumlarni berishga va shu
tariqa gunohlaridan qutulishga chaqirdilar. 2001
yil 1 yanvarda qiyomat kunining "ko'chirilishi"
mazhab etakchilariga nisbatan shubhalarni
keltirib chiqardi. Shundan so‘ng rahbarlar
Kanungu qishlog‘ida 500 dan ortiq tarafdorlarini
to‘plab, ularni bir joyga to‘plab, ustlarini yopib,
binoga o‘t qo‘yishdi. OAV ma'lumotlariga ko'ra,
politsiya boshqa to'rt joyda ommaviy qabrlarni
topdi. Umuman olganda, sektada 1000 dan ortiq

---

qurbonlar bor.
Ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning kuchayishi,
o c h a r c h i l i k , f u q a r o l a r u r u s h i , o m m a v i y
epidemiyalar, OITSning tarqalishi bunday
mazhablarning tarqalishiga olib keladi.
Umuman olganda, bunday sektalarning barchasi
insonning kuchsizligidan, ma'naviy va jismoniy
kamolotga intilishdan va shaxsiy manfaatlarini
ko'zlab shaxsiy boylikni ko'paytirish uchun
odamlar duch keladigan qiyinchiliklardan
foydalanadi.
Mavjud diniy ta'limotlarni modernizatsiya qilish
jarayoni, boshqacha aytganda, ularga ma'lum
q o i d a l a r n i m o s l a s h t i r i s h j a r a y o n i d a v o m
etmoqda. Masalan, Rim papasi hatto inkvizitsiya
va salibchilar yurishlari noto'g'ri bo'lganini tan
olib, rasmiy ravishda kechirim so'radi. 1992 yilda
Papa Ioann Pavel II Galiley Galileyning haqligini
tan oldi, chunki u Erning Quyosh atrofida
aylanishi haqidagi g'oyani targ'ib qilgani uchun
cherkov sudi tomonidan rad etilgan edi.

---

Shuni ham ta'kidlash kerakki, mavjud dinlarning
dinamikasi jiddiy o'zgarishlarga uchraydi.
Masalan, o'tgan asrda asosan nasroniy bo'lgan
Evropada hozirda 20-25 million musulmon bor.
J u m l a d a n , B u y u k B r i t a n i y a d a 3 m i l l i o n ,
Germaniyada 5 million, Frantsiyada 6-7 million
musulmon bor. Tadqiqotchilar fikricha, Islom
hozirgi paytda dunyodagi eng tez rivojlanayotgan
din. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma'lumotlariga
ko'ra, Islomning yillik o'sish sur'ati 6,4 foizni
tashkil etdi va 1989 yildan 2011 yilgacha
musulmon aholining soni Shimoliy Amerikada 25,
Afrikada 2,15, Osiyoda 12,57, Evropada 142,35
v a E v r o p a d a , A v s t r a l i y a v a 1 4 2 , 3 5 e d i .
Okeaniyada u 257,01 foizga oshdi. Faqat Lotin
Amerikasida musulmonlarning ulushi 4,73 foizga
kamaydi.
Bunday o'zgarishlar, bir tomondan, globallashuv
natijasida kelib chiqqan odamlarning ko'chib
ketishi bilan bog'liq bo'lsa, ikkinchi tomondan,
odamlar ko'p hollarda Buddistlar ekanliklari va

---

asosan ongli ravishda Islomni qabul qilganliklari
bilan bog'liq.
Shuningdek, aholisi an'anaviy ravishda Buddizm
v a I s l o m n i q a b u l q i l g a n m a m l a k a t l a r d a
xristianlikni yoyish tendentsiyasi mavjud.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma'lumotlariga
ko'ra, xristian dinining o'sish sur'ati yiliga 1,46%
ni tashkil qiladi. Bu jarayon ba'zi xristian
tashkilotlari va harakatlarining faol missionerlik
harakati natijasida ro'y bermoqda.
Ushbu mulohazalar bugungi kunda dunyoning
diniy manzarasida sezilarli o'zgarishlar ro'y
b e r a y o t g a n i d a n d a l o l a t b e r a d i . D i n i y
konfessiyalarning xilma-xilligini, shuningdek,
O'zbekistonda rasmiy ravishda ro'yxatdan o'tgan
diniy konfessiyalarning sonida ham ko'rish
mumkin. Ularning nasroniy diniga mansub
bo'lishlariga qaramay, mamlakatdagi 11 ta
konfessiyaning har biri o'zini alohida diniy
mazhab deb biladi.
An'anaviy bo'lmagan diniy tashkilot yoki maktab

---

Mintaqa aholisi uchun begona bo'lgan, ma'lum
tarixiy sharoitlar yoki ijtimoiy sharoitlar tufayli
kirgan yoki kirishga harakat qilayotgan dinlar.
19-asrning o'rtalari va 20-asrning boshlarida
"bashorat" va "Armageddonizm" epidemiyalari
Evropa, Amerika va Osiyoda keng tarqaldi. 1840-
yillarda AQShda "millerizm" nomi ostida paydo
bo'lgan harakat tezda boshqa sohalarga tarqaldi.
N a t i j a d a a k s a r i y a t y i r i k d i n l a r d a y a n g i ,
"islohotchi" harakatlar paydo bo'ldi.
Ular orasida nasroniylikdagi "Iegova guvohlari"
v a " M o r m o n l a r " , I s l o m d a g i " B a h o i y l a r " ,
"Ahmadiylar" va "Qora musulmonlar" va
hinduizmda "Xalqaro Krishna tushunadigan
jamiyati" bor.
Iegova guvohlari(yoki Iegova guvohlari) 1873
yilda Charlz Teyz Rassel (1852-1916) tomonidan
tashkil etilgan. Yo'nalishning diniy ta'limotlari
uning ettita jildli "Yozuvlarni o'rganish" kitobiga
asoslangan.
Rassell vafotidan keyin tashkilotni boshqargan

---

Jozef (Jozef) Franklin Ruterford "Armageddon"
ga aylandi (xuddi oxirgi kunlarda, Isoning
qo'shinlari va Shaytonning qo'shinlari o'rtasida).
Shuningdek, u har yili Iegova guvohlarining
xalqaro anjumanlarini tashkillashtirgan va 50 ga
yaqin kitoblarning muallifi sifatida o'z tashviqot
ishlarida radio va gramofon yozuvlaridan
foydalangan.
Iegova guvohlari Uchbirlik g'oyasini rad etishadi,
ammo uning barcha ko'rinishini boshqa yo'llar
bilan tushuntirishadi. Ular, Xudo shaxsiy ismiga
ega va U hamma narsani yaratuvchisi va
yaratuvchisi ekaniga ishonishadi.
Garchi Yahovaning xalqi Isoni Xudo O'g'li deb
bilishsa-da, ular Uning Xudo ekanligini inkor
etishadi. Ularning ta'limotlariga binoan, Iso
yagona odam Yahova tomonidan yaratilgan va
barcha insonlar Iso orqali yaratilgan. Muqaddas
Ruh dunyoning yaratilishida qatnashgan
Xudoning ko'rinmas kuchidir. Ushbu belgi
ishlatilmaydi, chunki ular Iso Go'lgota tog'ida

---

xochga mixlangan emas, balki xochga mixlangan
deb ishonishadi.
Butun insoniyat tarixi davomida Yahova 144 000
kishini osmondagi hayotga tiriltirish uchun
tanladi. Bugungi kunda 144 000 tanlanganlar,
ya'ni 11000 "mayda podalar" (imoni kuchli va din
yo'lida ko'pchilik) tirik ekanligiga ishoniladi.
Qolgan imonlilarga, «qo'ylar» ga (oddiy
imonlilarga), Yahovaning Shohidlari qo'shilib er
yuzida abadiy hayot va'da qilinadi.
"Iegova guvohlari" faqat Iso Masihning o'limini
xotirlash marosimini nishonlashadi. Shu kuni
jamoat a'zolari qarindoshlari va tanishini uylariga
taklif qilishadi. Stolda Isoning tanasi va qonining
ifodasi bo'lgan xamirturushsiz non, qizil sharob
va quruq sharob bo'lishi kerak.
Iegova guvohlari juda markazlashgan diniy
tashkilotdir. Uning diniy va ma'muriy markazi
Boshqaruv Korporatsiyasi hisoblanadi. U 15
kishidan iborat bo'lib, Nyu-Yorkning Bruklin
s h a h r i d a j o y l a s h g a n . B o s h q a r u v

---

k o r p o r a t s i y a s i n i n g 9 0 d a n o r t i q f i l i a l l a r i
dunyoning turli mamlakatlarida targ'ibot ishlarini
olib borishadi. Xristian dinining taniqli tarafdorlari,
Yahova xristian diniga umuman aloqasi yo'q, deb
ta'kidlashadi.
Iegova guvohlarining Markaziy Osiyodagi birinchi
jamiyatlari 1950 yillarda paydo bo'lgan va
norasmiy ravishda faoliyat ko'rsatib kelmoqda.
B u g u n g i k u n d a m a m l a k a t d a I e g o v a
guvohlarining bitta tashkiloti rasman ro'yxatdan
o'tgan.
Yahovaning Shohidlari missionerlik faoliyatiga
katta e'tibor berishadi. Jamoa paydo bo'lganidan
beri, asosan uyma-uy va adabiyotlar tarqatish
orqali o'z izdoshlarini ko'paytirishga intildi. Ba'zi
ma'lumotlarga ko'ra, hozirgi paytda Yahovaning
to'la vaqtli maxsus va'zgo'ylari 700 000 dan
oshdi. Jamiyat rahbariyati missionerlarni
tayyorlashga katta ahamiyat beradi. Nyu-Yorkda
(AQSh) Gilad maktabini o'tkazish uchun maxsus
markaz va jamoat bosh qarorgohi bor. Markazda

---

tashkil etilgan besh oylik kurslarda dunyoning
turli mamlakatlaridan kelgan missionerlar tahsil
olishadi.
Qo'riqchi minorasi, Injil va risolalar jamiyati, to'la
vaqtli maxsus va'zgo'ylik ishini moliyaviy qo'llab-
quvvatlash va adabiyotlar nashr etish uchun
tashkil etilgan. Kompaniya korporatsiya deb
n o m l a n a d i v a b o s h q a r o r g o h i B r u k l i n d a
(Kaliforniya, AQSh) joylashgan. Korporatsiyani
korporatsiya prezidentini saylaydigan ettita
d i r e k t o r d a n i b o r a t d i r e k t o r l a r k e n g a s h i
boshqaradi.
Bugungi kunda Iegova guvohlari 230 dan ortiq
mamlakatlarda va dunyoning 111 ta mintaqaviy
bo'limlariga ega.
Iegova shohidlari o'zlarini ajoyib tarzda tashkil
etishgan. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga
ko'ra, Iegova guvohlari o'z tarafdorlarini jalb qilish
uchun 80 dan ortiq usullardan foydalanishadi.
X u s u s a n , u l a r q o ' n g ' i r o q q i l u v c h i l a r n i n g
ovozlarida tinchlantiruvchi va mehrli his-tuyg'ular

---

mavjudligiga alohida e'tibor berishadi.
Iegova guvohlari:
- ozgina bo'lsa ham, o'z qarashlari bilan
qiziqadigan odamlarni qidirib toping va ularni
asrab olishga tayyorlang;
- Bibliyani va uning matnini o'rganish orqali taklif
etilganlarning ongiga diniy ta'limotlarni singdirish;
prozelitlarni suvga botirish;
Ular to'rt bosqichda, masalan missionerlik
ishlariga tayyorgarlik ko'rish orqali amalga
oshiriladi.
Iegova guvohlarining yana bir xususiyati
shundaki, har bir a'zo missionerlik faoliyatida
q a t n a s h i s h i k e r a k . X u s u s a n , j a m o a t
rahbarlaridan har oyda missionerlik ishlariga 10-
15 soat sarflash talab etiladi. Jamiyatning
m a r t a b a s i , t a s h k i l o t n i n g i e r a r x i y a s i d a ,
missionerlik ishiga qancha vaqt sarflaganiga
bog'liq ravishda ko'tariladi. Shuni ta'kidlash
kerakki, so'nggi paytlarda Yahovaning Shohidlari
maktab o'quvchilari va yoshlar orasida va'zgo'ylik

---

faoliyatiga tobora ko'proq jalb qilinmoqda. Ushbu
maqsadli faoliyat natijasida yil sayin Yahovaning
Shohidlari ko'payib bormoqda.
Bugungi kunda dunyo bo'ylab 7 millionga yaqin
Iegova guvohlari bor. Ularning ota-onalari
tashkiloti kitob nashr etish va cherkovni qo'llab-
quvvatlashdan tashqari, missionerlarning
kundalik xarajatlariga yiliga 100 million dollar
sarflaydi.
Mormonlar. U 1830 yilda Nyu-Yorkda (AQSh)
Jozef Smit (1805-1844) ismli kishi tomonidan
tashkil etilgan.
1823 yilda Smit Moroni ismli bir farishta
Vermontdagi Sharon o'rmonida o'zini kambag'al
va muhtoj izdoshlariga ochib berganligini da'vo
qildi. Uning so'zlariga ko'ra, Moroni Smitga Nyu-
Yorkdagi Kumora tepasida ko'milgan, qadimgi
Misr tilida yozilgan oltin lavhalarni va ularni
tarjima qilish uchun Urim va Tummin toshlarini
olib kelgan.
Jozef Smit matnlarni o'qib, ularni farishta

---

yordamida tarjima qilganini e'lon qiladi. Shunday
qilib, 1830 yilda Mormon kitobi nashr etildi.
Kitobdagi buyruqqa binoan yangi cherkov qurildi.
U Iso Masihning so'nggi kunlar avliyolari cherkovi
deb nomlanadi. Keyinchalik uning izdoshlari
mormonlar deb nomlana boshladilar.
Mormonlar amerikaliklar isroillik va qizil teridan
qilingan oqlardan iborat deb hisoblashadi.
Tirilganidan keyin Iso oq tanlilar orasida voizlik
qildi, ammo uning cherkovi qizil odamlar
tomonidan yo'q qilindi. Oxirgi oqlar 15-asrda
yashagan Mormon va uning o'g'li Moron.
Tabletkalar o'sha odamlar tomonidan ko'milgan
va Smit tomonidan topilgan.
Smitning so'zlariga ko'ra, 1831 yilda u Kirtlendda
(AQSh, Ogayo shtati) yangi Quddus qurilishi
haqida vahiy olgan. Mormonlar tarafdorlari sonini
ko'paytirish uchun missionerlik ishlarida faol
qatnashdilar.
Jabrlangan mormonlar Kirtlendni Missuriga
jo'nadilar; ular o'sha erda bo'lganlarida, Illinoys

---

shtatiga ko'chib o'tishga majbur bo'lishdi. 1840
yilda ular botqoq o'rnida Navoiy shahrini qurdilar
va shtab-kvartirasini tashkil qildilar.
Muvaffaqiyatli bir yoki ikki yil o'tgach, Smit yangi
"vahiy" ga asoslangan ko'pxotinlilikni targ'ib qildi,
garchi u Mormon Kitobida yozilgan bo'lsa ham. U
bu fikrga keskin qarshi edi va natijada Smit akasi
va tarafdorlari bilan qamoqqa tashlandi. Ko'p
o'tmay, ular mahbuslar tomonidan o'ldirilgan.
Smitdan keyin mormonlarga Bridgman Yang
rahbarlik qildi. U 178 xotini va 49 bolasini
qoldirgan. Mormonlar "Tuz Leyk Siti" ni Yuta
shtatidagi Buyuk Tuzli Ko'lning qirg'og'ida
(hozirgi Tuz Leyk Siti) qurdilar. Ular bu erda juda
mashhur bo'lib, ulkan Mormon ma'badini qurdilar.
Mormonlarning "Iso Masihning so'nggi avliyolari"
sifatida o'zini o'zi anglashining asoslarini J.Smit
q o ' y d i . C h e r k o v n i n g b o s h l i g ' i " r a i s " d e b
nomlanadi.
Mormonlar Ota Xudoga, Iso Masihga va
Muqaddas Ruhga bo'lgan ishonchlarini tan

---

olishadi. Ularning so'zlariga ko'ra, Xushxabar -
bu Xudoning so'zidir, uni so'zsiz tarjima qilish
mumkin. Mormon kitobi ham Xudoning so'zidir.
Iso Masihning tirilgan joyi Amerika. Amerikada
Yangi Quddus quriladi; Isoning O'zi uni
boshqaradi, dunyo yangilanadi va u osmonga
o'xshaydi. Iso ming yil hukmronlik qiladi va unga
v a u n i n g y o r d a m c h i l a r i g a ( m o r m o n l a r )
ishonganlar qutqariladi.
Ular suvga cho'mish uchun suvga botirish usulini
qo'lladilar. Ular buyuklikda va hatto ilohiyotda
taraqqiyotni tan olishadi. Ko'pxotinlilik amaliyoti
1895 yilda Vudrof tomonidan bekor qilindi.
Tozalash marosimi faqat non va suv bilan
amalga oshiriladi, chunki sigaret va aroq
taqiqlanadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, mormonlar missionerlik
ishlarini olib borishadi va bu faoliyat butun
dunyoga tarqaldi. Mormonlar uchun har bir a'zo
ikki yil davomida to'la vaqtli maxsus va'zgo'y
bo'lib xizmat qilishi kerak. Bugungi kunda 4000

---

dan ortiq mormon ayollar va erkaklar missionerlik
ishlarini bajarishmoqda. Ularning aksariyati
hayotlarini missionerlik faoliyatiga bag'ishlagan
yoshlardir.
Bugungi kunda mormonlar 160 mamlakatda
faoliyat yuritadilar va 30 mingga yaqin cherkov
v a 1 2 m i l l i o n i z d o s h l a r i g a e g a . R a s m i y
nasroniylik Mormonlarni "yo'qolgan oqim" deb
tan oladi.
Baholash- XIX asrda Eronda Bobil maktabi
negizida paydo bo'lgan diniy oqim. Shirazlik
Sayyid Ali Muhammad (1819-1850) 1844 yilda
Bob (arabcha "eshik") yangi davrning "eshigi"
deb nom oldi va ko'p o'tmay "Allohning elchisi"
ning paydo bo'lishi yangi davrning asosiy
qonunlari va tizimlari in'omini targ'ib qila
boshladi. .
Boboning buyuk izdoshlaridan biri Mirza Husayn
Ali Nuri (1817-1892) u 1863 yilda Bob voizlik
qilgan va "Baha'u'l" yoki "Alloh Jilasi" unvonini

---

olgan Xudoning elchisi ekanligini e'lon qildi.
Ushbu yo'nalish nomi ham Bahu'ala ismidan
olingan.
Bahoiyning "Kitob al-Aqdas" (eng muqaddas
kitob) va "Kitob al-Iqon" (qat'iy e'tiqod kitobi)
Bahoiy ta'limotlarining asosini tashkil etadi.
Harakat asoschisi olamlarning Yaratuvchisi
"Ollohning shon-sharafi" nomini olgan bo'lsa
ham, islom e'tiqodiga ko'ra, bahoiylarning fikriga
ko'ra, bahoiylar mustaqil din ham, mazhab ham,
mazhab ham emas.
Bahoiylik Hindiston, Uganda, Keniya, Eron, Misr,
AQSh va Kanadada keng tarqalgan. Hozirgi
kunda dunyoda to'qqizta Bahoiy ziyoratgohi, 200
ga yaqin milliy va bir nechta mahalliy diniy
yig'inlar mavjud. Bahoiylarning umumiy soni 6
millionga yaqin.
Bahoiy ta'limotiga ko'ra:
- barcha dinlar bir xil va payg'ambarlar birodardir;
- Ibrohim, Muso, Iso va Muhammaddan tashqari,
Budda, Zardusht, Krishna, Bob va Baxualloh

---

ham payg'ambarlar. Bahoiylarda ular to'qqizta
payg'ambarlarning eng kattasi deb tan olingan;
- Xudo har ming yilda yer yuziga yangi
payg'ambar yuboradi;
- jannat va do'zax, oxiratda shayton va farishtalar
rad qilinadi;
- Barcha zamonaviy dinlar bir-birini inkor etadi,
shuning uchun ularni birlashtirish va odamlar
o ' r t a s i d a g i f a r q l a r n i y o ' q q i l i s h k e r a k .
B a h o i y l a r n i n g t a ' k i d l a s h i c h a , b u n d a y
birlashtiruvchi vazifani bahoiylar bajarishi kerak.
- Vatan va millat tushunchalari ma'nosiz. Chunki,
ularning fikricha, Yer yuzidagi hamma joy
vatandir.
Baxayda ruhoniylar yo'q. Yilda bir marta, 21
aprelda, mahalliy jamoalarga 9 kishidan iborat
yashirin ovoz berish orqali saylanadigan mahalliy
diniy yig'ilish raislik qiladi. Bahayi katta jamoati
bo'lgan har bir mamlakatda Milliy diniy majlis
saylanadi. O'z navbatida, Milliy diniy yig'ilish
a'zolari Umumjahon Adolat Uyining to'qqiz

---

a'zosini sayladilar. Har besh yilda bir marta
saylanadigan Jahon Adolat Uyi Butunjahon
Bahoiylar Hamjamiyati faoliyatini nazorat qiladi.
Bahoiylar har biri 19 kun va 19 oydan iborat
bo'lgan diniy taqvimni qabul qildilar. Har 19
kunda jamoatning barcha a'zolari ibodat qilish,
jamoat muammolarini muhokama qilish va
birodarlikni mustahkamlash uchun yig'ilishadi.
Kuniga uch marta ibodatlar Isroilning Akka
shahrida o'tkaziladi. Umumiy sajdaga ibodat,
meditatsiya va baxoizmning asosiy kitoblaridan
va dunyo dinlarining muqaddas kitoblaridan
matnlarni o'qish orqali erishiladi. Har yili, 2-
martdan 20-martgacha, bahoiylar o'zlarini oziq-
ovqat va suv bilan tegib, quyosh chiqqandan to
kun botguncha ro'za tutishadi.
Baxai ziyoratgohi Akkada joylashgan. Hayfa
muqaddas shahar va dunyodagi bahoiylar uchun
ziyoratgoh hisoblanadi. U Bob Templeda
j o y l a s h g a n b o ' l i b , 1 9 5 7 y i l d a B a h o i y l a r
jamoasining boshqaruv organi sifatida tashkil

---

etilgan Umumjahon Adolat Uyining shtab-
kvartirasi.
K r i s h n a x a l q a r o i n g l i z j a m i y a t i S h r i l a
Bxaktivantanta Svami Prabhupada nomi bilan
tanilgan hindistonlik Abxay Charan De (1896-
1977) tomonidan tashkil etilgan. 1947 yilda unga
Vedik falsafasi olimi sifatida Bakaktivanta
(Sanskrit: "sodiqlik", "fidoyilik") unvoni berilgan. U
sanskrit tilidan Vedikning ko'plab matnlarini ingliz
tiliga, shu jumladan Bhagavad-gita (Xudo
qo'shiqlari) sharhlari bilan tarjima qilgan. 1959
yilda, 63 yoshida u vafot etishga va'da berdi va
Swami ("Aql va hissiyot ustasi") bo'ldi.
1965 yilda A. Bxaktvedanta Svami AQShga
ko'chib o'tdi va Xalqaro Krishna Tushunish
Jamiyatiga asos soldi. Bu davrda Sharq mistik
ta'limotlariga bo'lgan katta qiziqish Krishna
tushunish falsafasini targ'ib qilish uchun qulay
sharoit yaratdi va harakat tez o'sdi. Bugungi
kunda dunyoning turli burchaklarida 150 dan
ortiq cherkovlar mavjud.

---

Krishnaizm (Vaishnavizm) - inson xudosi Krishna
(Vishnu) ga ishonishga asoslangan hinduizmning
ikkita asosiy tarmog'idir. Bhagavatgitadan
tashqari Krishna yozuvlari boshqa Vedik
matnlarini ham o'z ichiga oladi.
Krishnaizm monoteizmga asoslangan, ya'ni
yagona va mutlaq Xudoni tan olish Krishna. U
abadiy, tozalanmagan va cheksiz shakllarga
kirish qobiliyatiga ega. Krishna ta'limotiga ko'ra,
dunyo ma'naviy va moddiy dunyoga bo'lingan.
Inson ruhi tanaga nisbatan birinchi darajali.
Krishnaning fikricha, eng oliy maqsad - ruhni
o'stirish, ichki kamolotga erishish va shu bilan
Xudo bilan birlashishdir.
H a r k i m K r s n a n i t u s h u n i s h q o b i l i y a t i n i
rivojlantirishi mumkin. Buning uchun harakatning
bir necha shakllarini o'z ichiga olgan va Xudoga
bo'lgan sevgini rivojlantirish va uning ma'naviy
tushunchasini chuqurlashtirishga qaratilgan
bxakta-yoga mashqlari tizimi ishlab chiqilgan.
Shu bilan birga, moddiy ehtiyojlardan mahrum

---

bo'lish, go'sht, baliq, tuxum, barcha mast qiluvchi
narsalardan, shu jumladan alkogol, tamaki,
qahva, choy, nikohdan tashqari jinsiy aloqa va
qimor o'yinlaridan saqlanish kerak.
M e d i t a t s i y a d e b h a m t a n i l g a n K r i s h n a
meditatsiyasi har kuni soatlab ma'badda
o'tkaziladi. Bu Sankirtana maxsus harakati bo'lib,
unda xudo Krishna "Xare Krishna, Xare Krishna,
Krishna Xare, Xare, Xare Rama, Xare Rama,
Rama, Rama, Xare, Xare" va "mahamantra"
( " o z o d l i k b u y u k q o ' s h i g ' i " ) n i k u y l a y d i .
operatsiyani o'z ichiga oladi. Bularning barchasi,
ularning fikriga ko'ra, ongni tozalash, ongni
tashqi dunyodan ozod qilish va butun e'tiborni
Xudoga bo'lgan muhabbatga yo'naltirish uchun
qilingan.
Xalqaro Krishna Tushunish Jamiyati o'z
i z d o s h l a r i n i o ' z m o l - m u l k l a r i n i j a m o a g a
topshirishga va ma'badda ruhoniy bo'lishga
undaydi. Ushbu ta'limotni qabul qilgan har bir
kishiga yangi sanskrit nomi berilgan. Jamiyat

---

a'zolari sari, dxoti va boshqa hind milliy liboslarini
kiyishadi.
Krishna missionerlik faoliyati 1970-yillarda
boshlangan. Ularning targ'ibot harakatining
o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki,
ko'chalarda qo'shiqlar va adabiyotlar ibodat
qilish, "Hayot uchun oziq-ovqat" deb nomlangan
b e p u l o v q a t l a r n i t a r q a t i s h d i r . B u n d a y
harakatlarning asosiy ob'ektlari odatda talabalar,
maktab o'quvchilari, qariyalar va mehribonlik
uylarining aholisi.
18. Mavzu:O’zbekistonda mustaqillik yillarida
diniy ta’lim tizimida amalga oshirilgan islohotlar.
REJA:

---

Mustaqillikkacha bo’lgan davrdagi dinning ahvoli.
Mustaqillik davrida din sohasidagi o’zgarishlar
Diniy ta’lim to’g’risidagi qonunlar.

---

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng
dinga yangicha qarash va munosabat bildirish
imkoniyati tug‘ildi. Natijada nisbatan yangi
bo‘lgan dinshunoslik fani vujudga keldi. Bu fan
ilgarigi ateizmdan farqli o‘laroq, dinni tanqid
qilish, uni jamiyatdan yo‘qotish maqsadida emas,
balki unga milliy ma’naviyatning bir bo‘lagi
sifatida yondashib, uni xolisona o‘rganishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ydi.
Mustaqillik ijtimoiy hayotning barcha
sohalarida, jumladan, ma’naviy hayotdagi
yangilanish jarayoni va tub o‘zgarishlar davrini
boshlab berdi. Dinga bo‘lgan munosabat ijobiy
tomonga o‘zgardi: sobiq sovet tizimining dinga
ateistik hujumkorlik siyosatiga barham berildi,
vijdon erkinligi qonun orqali kafolatlandi.
Sobiq Sovet davrida dinga munosibat yaxshi
ekanligi hukumat tomidan ko’p bora ta’kidlansa-
da,
Ammo, o‘tgan asrning 20 - yillari boshlarida
diniy muassasa va tashkilotlar faoliyatiga ruxsat

---

berish, vaqf mulklarini tiklash, ularni mamlakat
iqtisodiy va Sovet yillaridagi qatag‘onlar davrida
hukmronligi aholining har tomonlama ezilishi,
tahqirlanishining bosh sababi unga ma'naviy
jihatdan yetkazilgan navbatdagi zarba edi.
Avvalo, inson ma'naviyatining bosh mezoni
bo‘lgan, axloq-odob, ta'lim-tarbiya, hayot maktabi
bo‘lgan din va diniy ta'lim faoliyatiga chek
qo‘yildi. “Biz o‘z millatimizni muqaddas dindan
ayro holda tasavvur qila olmaymiz. Diniy
qadriyatlar, islomiy tushunchalar hayotimizga shu
qadar singib ketganki, ularsiz biz o‘zligimizni
yo‘qotamiz”, - deb ta'kidlagan edi Islom Karimov.
Mustaqillikkacha bor-yo‘g‘i ikkita islomiy diniy
o‘quv yurti (Toshkent islom instituti va «Mir Arab»
madrasasi) bo‘lgan bo‘lsa, o‘tgan yillar davomida
ularning soni 11 taga etdi. Boshqacha aytganda,
Imom al-Buxoriy nomidagi Toshkent islom
instituti, Buxorodagi «Mir Arab», Toshkentdagi
«Ko‘kaldosh», Qoraqalpog‘istondagi «Beruniy»,
Namangandagi «Mulla Qirg‘iz», Xorazmdagi

---

«Faxriddin ar-Roziy», Andijondagi «Sayyid
Muhyiddin Maxdum», Qashqadaryodagi «Xoja
Buxoriy», Toshkentdagi «Xadichai Kubro» va
Buxorodagi «Jo‘ybori Kalon» xotin-qizlar o‘rta
maxsus islom bilim yurtlari va Imom al-Buxoriy
nomidagi hadis ilmi markazidan iborat yaxlit diniy
ta’lim tizimi yaratildi.
2000–2001 o‘quv yilidan boshlab diniy ta’lim
muassasalarida Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi Kasb-hunar ta’lim markazining Davlat
ta’limi standartlari bo‘limi bilan hamkorlikda
ishlab chiqilgan ta’lim standartlari va o‘quv rejasi
asosida o‘qitish joriy qilindi. Sodda qilib
aytganda, o‘quv yurtlarida diniy va dunyoviy
ta’limning uzviyligi ta’minlandi.
2000 yildan boshlab Toshkent islom instituti va
o‘rta maxsus islom bilim yurtlari bitiruvchilarini
O‘zbekiston musulmonlari idorasi yo‘llanmasi
bilan rejali ravishda respublikada faoliyat
ko‘rsatayotgan masjidlarga ishga taqsimlash va
2001 yil yanvar oyidan boshlab, ilk marta diniy

---

bilim yurtlari talabalariga stipendiya berish joriy
qilindi.
Y U q o r i d a g i k a b i o ‘ z g a r i s h l a r n i b o s h q a
konfessiyalar misolida ham ko‘rish mumkin.
Xususan, 1998 yildan Toshkent Pravoslav
hamda Samarqand Protestant seminariyalari
faoliyat ko‘rsata boshladi, Rus pravoslav
cherkovi Toshkent va O‘rta Osiyo eparxiyasining
125 yilligi va Evangel-Lyuteran jamoasining 100
yilligi nishonlandi.
Xulosa qilib aytganda, xalqimizning diniy va
ma’naviy qadriyatlarining hozirgi demokratik
j a m i y a t q a d r i y a t l a r i b i l a n u y g ‘ u n l a s h i s h i
respublikamizning kelajakda yanada ravnaq
topishi, jahon hamjamiyatiga qo‘shilishida muhim
omillardan biri hisoblanadi.
O’zbekistondagi diniy ta’lim haqida
tasavvurni diniy ta’lim to’grisidagi 9-modda o’zida
ifodalaydi:
9-MODDA. Diniy o’quv yurtlari.
Diniy tashkilotlarning markaziy boshqaruv

---

organlari ruhoniylar va o’zlariga zarur bo’lgan
diniy xodimlar tayyorlash uchun diniy o’quv
yurtlari tuzishga haqli. Diniy o’quv yurtlari
O’zbеkiston Rеspublikasi Adliya vazirligida
ro’yxatdan o’tkazilib, tеgishli lisеnziya olganidan
kеyin faoliyat ko’rsatish huquqiga ega bo’ladi.
Oliy va o’rta diniy o’quv yurtlarida ta'lim olish
uchun fuqarolar O’zbеkiston Rеspublikasining
“Ta'lim to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq umumiy
majburiy o’rta ta'lim olganidan kеyin qabul
qilinadi.
Diniy o’quv yurtlarida diniy fanlarni o’qitayotgan
shaxslar diniy ta'lim olgan bo’lishlari va o’z
faoliyatlarini tеgishli markaziy boshqaruv
organining ruxsati bilan amalga oshirishlari lozim.
Xususiy tartibda diniy ta'lim berish man etiladi
O‘zbekiston rahbariyati mustaqillikning
birinchi kunlaridanoq dinning jamiyat hayotidagi
muhim o‘rniga muvofiq, buyuk ajdodlarimiz

---

tomonidan yaratilgan qadriyatlarni qayta tiklash
asosida aniq va prinsipial chora-tadbirlar ko‘ra
boshladi. Davlatning dinga yangicha munosabati
“inson e’tiqodsiz yashay olmaydi” degan aniq
ishonch asosida belgilandi. Bu tamoyil hozirgi
kunga kelib “Alloh qalbimizda, yuragimizda”
so‘zlarida ifodasini topmoqda.
O‘z navbatida, “dunyoviylik” tamoyilini to‘g‘ri
a n g l a s h , j a m i y a t v a d i n o r a s i d a g i
munosabatlarda muvozanatni saqlash lozim
bo‘ladi. Zero, dinning jamiyatda o‘ziga xos o‘rni
mavjud. Bu haqda O‘zbekicton Respublikasi
Birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan
aytilgan quyidagi so‘zlarni keltirish muhimdir:
“Dunyoviy va diniy qadriyatlar o‘rtasidagi nozik
munosabatlarning mohiyatini har tomonlama
to‘g‘ri tushuntirishimiz lozim. Tarix va hayot
tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyoviy va
diniy qadriyatlar bir-birini to‘ldirmas ekan,
bugungi kunning og‘ir va murakkab savollariga
to‘laqonli javob topish oson bo‘lmaydi. SHu

---

ma’noda, biz muqaddas dinimiz arkonlari va
qadriyatlarini doimo ulug‘lab, shu bilan birga,
dunyoviy hayotga ham qat’iy ishonch bilan intilib
y a s h a g a n t a q d i r d a g i n a o ‘ z e z g u
maqsadlarimizga eta olamiz”
Jamiyatni ma’naviy yangilashdan ko‘zlangan
bosh maqsad - yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq
erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni
tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo
totuvlik, diniy bag‘rikenglik kabi ko‘p-ko‘p muhim
masalalardan iborat. Endigi eng dolzarb
vazifamiz - bu jarayonlarning ilmiy-nazariy
asoslarini, ularning yangi-yangi qirralarini
mukammal ochib berish, o‘quvchilarimiz,
talabalarimizga, keng jamoatchilikka sodda,
lo‘nda qilib tushuntirib berish va ularni yangi
hayot, zamon talablariga javob beradigan jamiyat
qurilishining faol va jo‘shqin ishtirokchilariga
aylantirishdan iborat.
Mustaqillik yillarida dinga yangicha qarash va
munosabat natijasida biz uchun nisbatan yangi

---

bo‘lgan dinshunoslik fani vujudga keldi. SHu
sababdan mazkur fan bo‘yicha darslik va o‘quv
qo‘llanmalari yaratish zaruriyati muhim masalaga
aylandi.
D i n s h u n o s l i k f a n i n i o ‘ q i t i s h d a n m a q s a d
talabalarga dinning kelib chiqishi, evolyusiyasi,
hozirgi davrdagi holati, insoniyat hayotida tutgan
o ‘ r n i h a q i d a u m u m i y i l m i y t u s h u n c h a l a r
berishdan iborat.
M i l l i y v a d i n i y q a d r i y a t l a r n i n g t a r i x a n
m u s h t a r a k l i g i , u l a r n i n g u m u m i n s o n i y
qadriyatlarga uyg‘unlashishi, hozirgi mustaqil
O‘zbekiston sharoitidagi ahamiyati tushuntiriladi.
Dinshunoslik fanining mazmuni talabalarda din,
uning turli shakllari, ta’limotlari, yo‘nalishlari,
mazhablari haqida to‘g‘ri ilmiy xulosalar chiqara
oladigan, diniylik va dunyoviylik munosabatlarini
asosli tahlil qila oladigan ilmiy dunyoqarashni
shakllantirishdan iborat.
Bunga erishishda O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, “Vijdon erkinligi va diniy

---

tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonun, Jinoyat,
Fuqarolik, Oila kodekslaridagi din va vijdon
erkinligi haqidagi ko‘rsatmalar, qoidalar dasturul
amal bo‘lib xizmat qiladi.
Dinshunoslik fanini o‘qitish va o‘rganishning
vazifasi quyidagilardan iborat:
- dinshunoslikni o‘qitish va o‘rganish jarayonida
chuqur ilmiylik, tarixiylik, xolislik tamoyillariga
amal qilinadi;
- talabalarning diniy ong darajasini hisobga olish,
d i n i y h i s - t u y g ‘ u l a r i g a e h t i y o t k o r l i k b i l a n
munosabatda bo‘lish talab etiladi. Dinni qo‘pol
ateistik ruhda) tanqid qilish yoxud diniy va’zxonlik
qilish, bir dinni ikkinchi dindan ustun qo‘yish
qonunga zid ekanligi e’tiborga olinadi;
- dinshunoslikdan ma’ruza, amaliy seminar)
mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish
jarayonida faqat o‘quv qo‘llanmasi, risolalarda
muayyan mavzuga oid keltirilgan g‘oya, fikr-
mulohazalar bilan chegaralanmasdan, balki diniy
matnlar, birlamchi manbalar, mazkur din

---

muqaddas kitoblari asosida tahlil qilinmog‘i
maqsadga muvofiqdir;
- talabalar mazkur fan mazmunini chuqur
o‘zlashtirishlariga erishish ularda din haqida ilmiy
dunyoqarashni shakllantiradi, olgan bilimlari
asosida konkret voqea va hodisalarga nisbatan
ongli ravishda o‘z shaxsiy fikrlariga ega
bo‘lishlarini ta’minlaydi;
“Dinshunoslik” fani talabalarda din, uning turli
shakllari, ta’limotlari, yo‘nalishlari, mazhablari
haqida to‘g‘ri ilmiy xulosalar chiqara oladigan
dunyoviylik va diniylik munosabatlarini asosli
tahlil qila oladigan to‘g‘ri dunyoqarashni
shakllantiradi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, “Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonun, jinoyat, fuqarolik,
oila kodekslaridagi din va vijdon erkinligi haqidagi
ko‘rsatmalar, qoidalar dasturulamal bo‘lib xizmat
qiladi. Din va qonun o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri
anglash, respublikada demokratik huquqiy
jamiyat qurish poydevorini mustahkamlashga

---

xizmat qiladi.
Mamlakatimizda talabalarga “Dunyo dinlari tarixi”
fanini o‘qitish muhim masalalardan biriga aylandi.
Dunyo xaritasida mavjud mamlakat borki, unda
yashovchi xalqlarning o‘z dini, urf-odatlari va
a n ’ a n a l a r i m a v j u d . A n a s h u q a d r i y a t l a r
xalqlarning yurish-turishi, kundalik faoliyati va
umuman hayot tarzini belgilashda asosiy omil
bo‘lib hisoblanadi. Dunyo xalqlari tarixini
o‘rganishda ularning diniy qarashlari, e’tiqod va
diniy amaliyotlarini e’tibordan chetda qoldirish
mumkin emas. “Dinshunoslik” fani ana shu
muhim omilni tadqiq etib, tarix bilan bog‘liq
ravishda tahliliy o‘rganadi.
- ushbu fan talabalar yoki boshqa shaxslar
muayyan xatti-harakatlarining davlat qonunlariga,
vijdon erkinligi tushunchasiga mos yoki mos
emasliklarini aniqlash imkoniyatini shakllantirishi
lozim;
- Mustaqil O‘zbekistonda din, diniy tashkilotlar
davlatdan ajratilgan, dinga e’tiqod qilish yoki

---

qilmaslik har bir kishining shaxsiy ishi ekanligi
t a l a b a l a r g a t u s h u n t i r i l a d i . D i n m a ’ n a v i y
madaniyatning tarkibiy qismlaridan biri sifatida
uni siyosiylishtirishga yo‘l qo‘ymaslik lozimligini
uqdirish kursning asosiy va muhim vazifalaridan
biridir.
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to‘g‘risida”gi Qonun. Ushbu qonun 1991 yilda
qabul qilingan bo‘lib, 1993 yilda kiritilgan ba’zi
qo‘shimcha va o‘zgartirishlar bilan 1998 yilga
qadar amalda bo‘lib keldi.
1 9 9 0 - y i l l a r n i n g b o s h l a r i d a h u k u m a t i m i z
tomonidan berilgan imkoniyatlarning suiste’mol
qilinishi, masjid qurish kampaniyaga aylanib
ketishi oqibatida ularning soni 89 tadan 5000
tagacha etdi. Ularning aksariyati hujjatlari to‘liq
rasmiylashtirilmagan, malakali imomlar bilan
ta’minlanmagan (95,8% diniy ma’lumotsiz) va
zarur sharoitlar bo‘lmagan holda faoliyat yurgizib,
turli “peshvo”lar masjidlarni o‘z uyalariga
aylantirishga harakat qildilar.

---

Ba’zi diniy tashkilotlarning rahbarlari xorijiy
fuqarolar bo‘lib, aslida hech qanday diniy
ma’lumotga ega bo‘lmay, moliyaviy yordam
ko‘rsatish hisobiga respublikamiz hududidagi
d i n i y t a s h k i l o t l a r g a r a h b a r l i k q i l i b o l i b ,
missionerlik faoliyati bilan shug‘ullanar edilar.
Ularning asosiy maqsadi turli yo‘llar va usullar
bilan bilan o‘z saflarini mahalliy millat vakillari
hisobiga kengaytirishdan iborat edi.
Davr talablari asosida “Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonunni tubdan
o‘zgartirish zarurati tug‘ildi va 1998 yil 1 mayda u
yangi tahrirda qabul qilindi.
3-MODDA. Vijdon erkinligi
Vijdon erkinligi – fuqarolarning har qanday dinga
e'tiqod qilish yoki hеch qanday dinga e'tiqod
qilmaslikdan iborat kafolatlangan konstitutsiyaviy
huquqidir.
Fuqaro o’zining dinga, dinga e'tiqod qilishga yoki
e'tiqod etmaslikka, ibodat qilishda, diniy rasm-
rusumlar va marosimlarda qatnashish yoki

---

qatnashmaslikka, diniy ta'lim olishga o’z
munosabatini bеlgilayotgan paytda uni u yoki bu
tarzda majbur etishga yo’l qo’yilmaydi.
Voyaga yеtmagan bolalarni diniy tashkilotlarga
jalb etish, shuningdеk ularning ixtiyoriga, ota-
onalari yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar
ixtiyoriga zid tarzda dinga o’qitishga yo’l
qo’yilmaydi.
Dinga e'tiqod qilish yoki o’zga e'tiqodlar erkinligi
milliy xavfsizlikni va jamoat tartibini, boshqa
fuqarolarning hayoti, salomatligi, axloqi, huquqi
va erkinliklarini ta'minlash uchun zarur bo’lgan
darajadagina chеklanishi mumkin.
Chеt el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan
shaxslar O’zbеkiston Rеspublikasi fuqarolari
bilan tеng ravishda vijdon erkinligi va diniy
e'tiqod erkinligi huquqidan foydalanadilar hamda
vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi
qonun hujjatlarini buzganlik uchun qonunda
bеlgilangan tarzda javobgar bo’ladilar.

---

1 9 . M a v z u : O ’ z b e k i s t o n d a g i m u q a d d a s
ziyoratgohlar: Abu Iso Termiziy majmuasi
Termiziy Abu Iso, Imom Termiziy (toʻliq nomi
Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn
Zaxdok Sullamiy Bugʻiy Termiziy) (824, Termiz
— 892, Bugʻ qishlogʻi, hozirgi Sherobod tumani)
— buyuk muhaddis. Sullamiy deb nisbat
berilishiga sabab bobolaridan biri sullam degan
arab qabilasiga doʻst tutingan, Bugʻiy deyilishiga
sabab oʻsha vaqtdagi But nomli qishloqda vafot
etib, shu yerga dafn qilingan. Umrining oxirida
koʻzi ojiz boʻlib qolgani uchun adDarir taxallusi
bilan ham atalgan. Termiziyning yoshlik yillari
Termiz shahrida oʻtgan, dastlabki maʼlumotni
ham shu yerda olgan. Bolaligidan oʻta ziyrakligi,
xotirasining kuchliligi, noyob qobiliyati bilan oʻz
tengqurlaridan ajralib turgan. Diniy va dunyoviy
fanlarni, ayniqsa, hadis ilmini alohida qiziqish
bilan oʻrgangan, bu boradagi bilimlarini yanada
oshirish uchun koʻpgina Sharq mamlakatlariga

---

borgan. Uzoq yillar Iroq, Isfahon, Xuroson,
Makka va Madinada yashagan. Uzoq davom
etgan safarlari chogʻida qiroat ilmi, bayon, fikd,
tarix, ayniqsa, oʻzi yoshlikdan qiziqqan hadis ilmi
boʻyicha oʻsha davrning yirik olimlarndan taʼlim
oladi. Mashhur muhaddislardan Imom Buxoriy,
Imom Muslim, Imom Abu Dovud, Qutayba ibn
Sayd, Ishoq ibn Muso, Maxmud ibn Gʻaylon va
boshqa uning ustozlari edi.
Termiziy Imom Buxoriy bilan uchrashganida (bu
uchrashuv Nishopurda boʻlgan va ikki alloma 5
yil birgalikda yashashgan) hadisning matninigina
emas, uning hikmati va falsafasini tushunib
yetganini eʼtirof etadi. Oʻz navbatida Imom
Buxoriy oʻz shogirdini maqtab, kamtarinlik bilan:
"Sen mendan bahra topganingdan koʻra men
sendan koʻproq bahra topdim", degan. Bu
Termiziyga berilgan juda katta baho edi.
Termiziy yoʻlda, safarda boʻlganda ham, yoki bir
joyda muqim turganda ham ustozlaridan,
uchratgan roviylardan eshitgan hadislarni yozib

---

olar, ularni tartibli ravishda alohidaalohida qayd
qilib borardi. 868 yil xorij safaridan oʻz yurtiga
qaytgan Termiziy ilmiyijodiy ish, shogirdlar
tayyorlash bilan mashgʻul boʻldi va yirik
muhaddis olim, imom sifatida shuhrat qozondi.
Taqvodorlik, islom dini va oʻz obroʻsiga gard
yuqtirmaslikka intilish, dunyo molmatosi va
boylikka beparvo qarash, oxiratning gʻamini
yeyish Termiziyning hayoti tarzi edi. Termiziyning
shogirdlari uning ishlarini davom ettirdi. Ular
ichida Makhul ibn alFadl, Muhammad ibn
Mahmud Anbar, Hamod ibn Shokir, Abd ibn
Muhammad Nasafiy, Haysam ibn Kulayb
S h o s h i y , A h m a d i b n Y u s u f N a s a f i y v a
boshqalarni koʻrsatish mumkin.
Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati
bizgacha yetib kelgan. "Al-jomeʼ as-sahih"
("Ishonarli toʻplam"), "ashShamoil annabaviya"
yoki "AshShamoil annabiy sallolohu alayhi va
sallam" ("Paygʻambar alayhissalomning shakl va
sifatlari"), "alIlal filhadis" ("Hadislardagi illatlar"),

---

"Risola filxilof valjadal" ("Hadislardagi ixtilof va
bahslar haqida risola"), "atTaʼrix" ("Tarix"), "Kitob
uzzuhd" ("Zohidlik kitobi"), "Kitob ulasmo
valkuno" ("Ismlar va kunyalar kitobi") va boshqa
Termiziyning asarlari ichvda eng mashhuri,
shubhasiz, "Al-jomeʼ as-sahih" boʻlib, 6 ta
ishonchli hadislar toʻplamidan biridir. Ushbu asar
ilmiy manbalarda "Jomeʼ at-Termiziy", "Sahihi
Termiziy", "Sunani Termiziy" nomi bilan ham
ataladi. Termiziyning muhim asarlaridan yana biri
"ash-Shamoil an-nabaviya" Muhammad (alayhi
sallom)ning shaxsiy hayoti, u zotning suvrat va
siyrati, ajoyib fazilatlari, odatlariga oid 408 hadisi
sharifni oʻz ichiga qamragan manbadir. Bu kitob
azaldan islomshunos olimlar, tadqiqotchilarning
diqqatini oʻziga tortib keladi. Arab tilida bitilgan
ushbu asarga bir qancha sharhlar ham yozilgan.
Uning tili ravon, uslubi gʻoyatda oddiy. Asar fors
va turk tillariga tarjima qilingan. "Ash-Shamoil
annabaviya"ning 1-qismida keltirilgan hadisi
shariflar paygʻambarning suvrat (tashqi qiyofasi)

---

iga, 2-qismida keltirilgan hadisi shariflar esa ichki
dunyosiyu, axloqiy fazilatlarini bayon qilishga
bagʻishlangan. Kitobning 16-asrga oid bir
q o ʻ l y o z m a s i T o s h k e n t d a , O ʻ z b e k i s t o n
musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanadi.
"Ash-Shamoil an-nabaviya" oʻzbek tiliga oʻgirilib
soʻnggi yillarda Toshkentda bir necha bor nashr
etildi. 1990 y. Termiziy tavalludining 1200 yilligi
yurtimizda keng nishonlandi. Mustaqillik yillarida
Termiziyning yodgorlik majmuasi qaytadan
taʼmirlanib, qutlugʻ ziyoratgohga aylantirildi.

---

2 0 . M a v z u : O ’ z b e k i s t o n d a g i m u q a d d a s
ziyoratgohlar: Qaffol Shoshiy maqbarasi
Qaffol Shoshiy (toʻliq ismi Abu Bakr Muhammad
ibn Ali Ismoil Qaffol ash - Shoshiy alKabir;
( 2 8 7 / 9 0 4 — 3 6 6 / 9 7 6 y i l l a r [ 1 ] )
— shofiʼiylik mazhabining yetakchi olimlaridan
biri, muhaddis, faqih, tilshunos, shoir. Qaffol
Shoshiy Hazrati Imom (qisqacha — Hastimom)
nomi bilan mashhur. Alloma mohir hunarmand
b o ʻ l i b , q u l f s o z l i k d a s h u h r a t q o z o n g a n .
Manbalarga koʻra, u ogʻirligi 0,5 g keladigan jajji
qulf-kalit yasagani uchun "Qaffol" ("Qulfchi")
laqabi berilgan. Chuqur bilimi, ulkan ishlari
evaziga Imom al-Kabir ("Ulugʻ imom") deb

---

taʼriflangan
Qaffol Shoshiyning tavalludi toʻgʻrisida turli
manbalarda turlicha fikr yuritilgan, ayrim
manbalraga koʻra Milodiy 904[1] - yilda Shosh
(Toshkent)da tug‘ilgan deb aytilgan boʻlsa,
boshqalarida esa 907[3] - yil deb koʻrsatilgan.
Qaffol Shoshiy Shoshda hunarmand oilasida
tugʻilib, dastlabki bilimni oʻz yurtida olgan.
Arab Sharqi mamlakatlari boʻylab uzoq safarda
b o ʻ l a d i . U I r o q ( B a g ʻ d o d , K u f a ) ,
Shom(Damashq)da zamonasining zabardast
olimlaridan ilm-maʼrifat oʻrganadi. U ancha vaqt
Bagʻdodda yashaydi.
Xalifalikda turli lavozim, vazifalarni ado etgan.
Qaffol Shoshiy Movarounnahrda, xususan,
Shoshda shofiʼiylik mazhabini targʻib etib, diniy
bilimlarning tarqalishiga, shariat asoslari qaror
topishiga hissa qoʻshdi.
Q a f f o l S h o s h i y T o s h k e n t d a v a f o t
etgan.Kaykovus arig‘iga yaqin yerga — 
Mozorxon mahallasiga dafn etiladi. Uning qabri

---

ustiga maqbara qurilgan.
Q
a
f
f
o
l
s
h
o
s
h
i
y
maqbarasi — Toshkent shahridagi meʼmoriy yod
g o r l i k ( 1 6 - a s r ) ; H a z r a t i
Imom (Hastimom) nomi bilan mashhur boʻlgan
imom Abu Bakr Muhammad ibn Ali Ismoil Qaffol
ashShoshiyga atab, uning qabri ustiga qurilgan.
Dastlabki maqbara saqlanmagan. Q.Qaffol
Shoshiy maqbarasi meʼmor Gʻulom Husayn
tomonidan 1541—42 yillarda chorsi (25×26×5
s m ) p i s h i q g ʻ i s h t d a n b u n y o d e t i l g a n .
Maqbarachorgoqtarxli (13,3×12,5 m), katta xona
va uning toʻridagi sagʻanali xonadan iborat. Katta
x o n a
( 6 × 6
m )
n i n g
u c h
tomoni peshtoqli, qoʻsh qavatli gumbaz bilan
y o p i l g a n . B o s h p e s h t o q v a u n i n g 2
y o n i d a g i b u r j l a r i a n ʼ a n a v i y u s u l d a .
Maqbara burchaklarida 2 va 3 qavatli 8 yoqli
v a t o ʻ r t b u r c h a k t a r h l i h u j r a l a r b o r . E s h i k
tepasidagi kitobada maqbara qurilgan sana,
m e ʼ m o r
v a x a t t o t n i n g n o m i

---

yozilgan; poygumbazidagi yozuvlar saqlanmagan
. M a q b a r a n i n g t a r z l a r i b e z a k s i z ,
derazalariga panjaralar ishlangan. Maqbara
poliga mavjli qilib gʻishtlar yotqizilgan.
Q . Q a f f o l S h o s h i y m a q b a r a s i a s o s i d a
keyinchalik Hazrati Imom majmuasi vujudga
kelgan.
Dunyoviy Davlatning Va Dinga Munosabati
Kishilik jamiyati shakllanishi jarayonida qator
boqichlarni bosib o’tdi. Ma’lumki, inson qator
moddiy va m’anaviy ehtiyojlarga ega bo’lib,
hayoti davomida imkoniyati darajasida ularni
qondirib boradi. Ehtiyojni qondirishning asosiy
omili mehnatdir. Jamoa bo’lib mehnat qilish
jarayonida ko’nikma, malaka tajriba shakllanib
boradi. Kishida vujudga kelgan tajriba oqibatida
axloqy munosabatlar shakllanadi, atrof muhitga
munosabat, ma’lum bir ongli yondashuv vujudga
keladiki, buni fan tilida dunyoqarash deymiz.

---

A l b a t t a o n g l i r a v i s h d a b o ’ l s a d a i l m i y
dunyoqarash bilan omi odam qarashida katta
farq bor. Ilmi komil inson taxlilga moil bo’lsa, omi
odam ko’proq ko’r ko’rona taqlidga, isbotsiz –
asossiz turli afsona, rivoyat va ta’limotlarga
ishonaveradi. Lekin ilmli yo ilmsizlikdan qa’tiy
nazar har bir odam ezgulik, adolat, yaxshilik kabi
insoniy fazilatlar tarafdori bo’lishi tabiiydir. Ana
shunday insoniy tuyg’ular natijasi o’laroq kishi
qalbida qat’iy, hayotning yo’nalishi va mazmunini
belgilab beruvchi tushuncha, ya’ni e’tiqod
shakllanadi. Kuchli e’tiqod egasi butun hayoti
davomida o’z qarashi, ma’naviy yo’nalishidan
og’ishmaydi. Zaif e’tiqod egalarida esa vafo
tushunchasi ham bo’lmaydi va bundaylar
vaziyatga qarab o’zgaraveradi. Sog’lom e’tiqord
egasida bu tuyg’u dunqarashdagi barqarorlikni
belgilaydi, vujudga kelgan muammolarni hal
etishga, qiyinchiliklarni yengishga, ziddiyatlarni
bartaraf etishga undaydi, axloqiy sobitlikni, fikr va
amalda izchillikni, hayotda faollikni ta’min

---

etadi. E’tiqodning nazariy ifodasi sifatida mafkura
shakllanadi. sog’lom e’tiqod egasi doim
bunyodkorlik tarafdori bo’ladi. 
Inson e’tiqodi dunyoviy yoki diniy mazmunga ega
bo’lishi mumkin va uning e’tiqodi faqat amaliy
faoliyatidagina namoyon bo’ladi. SHuning uchun
shaxs to’g’risida u o’zi haqida bildirayotgan fikrga
qarab emas, balki amaliga, ishiga qarab xulosa
chiqariladi. Prezidentimiz Islom dini peshvolariga
yuzlanib shunday dedi: «Ulamolar safiga turli
baqiroqlar, kuni kecha partbiletini ko’tarib
raykomga yugurgan, bugun sallani qiyshiq o’rab
masjitga yo’rg’alagan beburd kimsalar adashib
kirib qolmasin. YAxshi odam har kuni e’tiqodini
almashtirmaydi. E’tiqod va imon bir libos emaski,
bugun bunusini yechib tashlab, ertaga yangisini
kiysang»
Insondagi ongida shakllangan qadriyatlar, porloq
kelajak, ozod va obod vatan orzusida sobitlik,
erkin va farovon hayot qurishga intilish va
ishonch sog’lom e’tiqod natijasi, ifodasi yoki

---

namoyon bo’lishidir. YOshlar ongida sog’lom
e’tiqodni shakllantirish muammosi hech qachon
o’z dolzarbligini yo’qotmaydi. 
I n s o n e ’ t i q o d i , d e y i l g a n d a f a q a t d i n
tushunilmaydi. Din e’tiqodning o’ziga xos
ko’rinishi bo’lib, u ham jamiyatda o’ziga xos
vazifalarni bajaradi. Diniy e’tiqod deyilganda
insonning o’z irodasidan yuqori turuvchi oliy ruhiy
zotga qat’iy ishonch, ilohiy madaddan umidvorlik,
ma’lum bir tasavvur, aqida, muqqaddas kitob,
payg’ambarlar, avliyolar va boshqalarga
ishonchni tushuniladi. Har bir din va diniy
konfessiyalarning o’ziga xos aqidalari mavjuddir.
Barcha dinlarda ya’shilikka undaladi. Lekin,
hamma dinlar ham mohiyatiga ko’ra yaxshilikka
olib kelavermaydi. Bu yerda berilayotgan baho
“yaxshilik” so’zi qanday talqin qilinishi va
t u s h i n i l i s h i g a b o g ’ l i q . Y A x s h i l i k d e y a
vayronagarchiliklarga ham olib keluvchi turli diniy
oqim va sektalar faoliyatini aslo unutmasligimiz
kerak. Qur’onda yaxshilik va yomonlikning uch

---

ko’rinishi haqida shunday deyiladi: “Albatta ,
Ollox, adolatga, chiroyli amallar qilishga va
qavm-qarindoshga yaxshilik qilishga buyurur
h a m d a b u z u q l u k , y o m o n i s h l a r v a
zo’rovonliklardan qaytarur. U zot shoyad ibrat-
eslatma olursizlar, deb sizlarga pand - nasihat
qilur”. Din ta’limoti ko’proq ma’naviy-axloqiy
ahamiyatga ega bo’lib, din qoidalari asosida
s i y o s a t y u r g i z l m a s l i k d u n y o v i y d a v l a t
xususiyatidir.
D u n y o v i y l i k d e y i l g a n d a d i n i y a t e i s i t i k
dunyoqarash emas, mutaassibona dindorlik
emas, balki sof diniy e’tiqod va moddiy olamning
ob’ektiv qonunlarini anglab yetish, har ikki
tarafga ilm nuqtai nazaridan qarash tushuniladi.
CHunki, diniylikni ham, ateistik qarashlarni ham
ob’ektiv ijtimoiy hodisa sifatida e’tirof etiladi. 
B a ’ z i a d a b i y o t l a r d a a t e i z m v a d a h r i y l i k
tushunchalari sinonim sifatida talqin etiladi. Lekin
bu noto’g’ri. Dahriylik ateizm emas. Islom
ensiklopediyasida, dahriylik arabcha dahr, ya’ni,

---

vaqt, taqdir, falak ma’nolarini beradi, deyiladi.
Dahriylik - islom paydo bo’lmasdan ilgari arab
jamiyatida keng tarqalgan bo’lib, “aqida”, “o’lim”,
“taqdir”, “ajalining kelishi” ma’nolarini anglatgan.
Bu aqidaga ko’ra, insonning taqdiri oldindan
belgilab qo’yilgan, u erkin iroda yoki ixtiyor egasi
emas, peshonasiga “yozilgan” narsa albatta sodir
bo’ladi va undan qutilishning iloji yo’q. Jahiliya
arablaridan narigi dunyo borligiga, bu dunyoda
zahmat chekkanga u dunyoda ajr, gunoh ishlar
qolganlarga azob berilishiga ishonch yo’q edi.
Borliqning egasi, oliy xokimi sifatida muayyan bir
xudo emas, qandaydir “dahr”, taqdiri falak, inson
irodasi bilan hisoblashmaydigan va undan yuqori
turadigan tasodifiy o’zgarishlar jarayoni tasavvur
qilinar edi. Ularning e’tiqodicha, o’limdan so’ng
hamma narsa tugaydi, shuning uchun bugungi
kun bilan yashab qolish kerak. Bunday hissiyot
Qur’onda shunday ifodalangan: “Ular (ya’ni
qiyomatni inkor qiluvchilar: “Hayot”) faqat
dunyodagi hayotimizdir. (Ba’zilarimiz) o’lib,

---

(boshqalarimiz) hayotga kelaveramiz va bizlarni
(Alloh o’ldirmaydi, balki) faqat zamon (o’tishi)
gina o’ldiradi”, dedilar. Holbuki ular uchun bu
to’g’rida biron bilim – hujjat yo’qdir. Ular faqat
(shunday) gumon qilurlar holos.”
Din uchun talofatli omillardan shuni aytish
mumkinki, bir konfessiya ichida turli guruhlar
vujudga kelishidir. Mamlakatimizda mutloq
ko’pchilik e’tiqod qiladigan islom dinida
guruxbozlik – tarafkashlik o’rta asrlarda umuman
M a r k a z i y O s i y o , x u s u s a n , O ’ z b e k i s t o n
musulmonlari uchun yot bo’lganligi diqqatga
sazovardir. Diniy firqachilik bizning xalqimizga
yot bo’lganligining asosiy sababi shundaki,
m i n t a q m i z d a o ’ z i g a x o s M o v a r o u n n a h r
musulmon qonunchiligi – fiqh maktabining
rivojlanganligi, u boshqa maktablar ta’sirida
bo’lmay, aksincha musulmon qonunshunosligi
maktablariga o’z ta’sirini o’tkazib kelganligiga
b o g ’ l i q e d i . M a r k a z i y O s i y o , x u s u s a n
O’zbekistonda shunday ilohiyotchi ulomalar

---

bo’lganki, ularning dihosi oldida butun musulmon
dunyosi bosh eggan, musulmon dunyosi
Markaziy Osiyoga ta’sir o’tgazuvchi mintaqa
emas, aksincha O’zbekistonda qo’lga kiritilgan
islomiy yutuqlar ta’sirida bo’lgan mintaqa edi. 
Sobiq sho’ro tuzumi davrida chuqur diniy ilmlarga
ega bo’lgan ulamolar qirib yuborildi. Mustaqillik
davriga kelib O’zbekistonga nisbatan xorijiy
mamlakatlarning, hususan turli diniy guruxlarning
e’tibori kuchaya boshaladi. Eski mafkura o’z
umrini yashab bo’lgan, milliy istiqlol mafkurasi
xali shakllanmagan, mafkuraviy bo’shliq vujudga
kelgan bir vaziyatda turli-tuman diniy taassub va
xatto zo’ravonlikka moyil bo’lgan guruxlar har –
xil yo’llar bilan O’zbekistonga kirib kelib, o’z
ta’limotlarini eng to’g’ri e’tiqot sifatida targ’ib qila
boshladilar va mamlakatimizning osuda hayotiga
raxna sola boshladilar. Xalqimizning sabr-
qanoati, davlatning qat’iyat bilan ko’rgan
choralari tufayli katta fojealar oldi olindi va

---

buzg’unchi gazandalardan mamlakatimiz
tozalandi. 
Mustaqilligimizning dastlabki yillarida ro’yxatga
olinmagan masjidlar, diniy jamoalar soni kundan
– kunga ko’paya boshladi. Bu masjidlarda
madrasa sabog’ini olmagan “mullar” imomlik qila
boshladilar.Oqibat – natijada chala mullar bergan
sabog’i natijasida go’yo e’tiqod uchun, oxirat
uchun, jamiyatda amal qilayotgan islom
ta’limotining sofligi uchun, jamiyatda adolat
uchun “kurashuvchi” guruhlar paydo bo’la
boshladi va bu hol o’zini do’st ko’rsatuvchi chet
ellik “musulmon daholari” uchun juda qulay
vaziyatni vujudga keltirdi. Din asoslarini aholi
orasida targ’ib qilib, uning asl moxiyati ezgulik
e k a n l i g i n i t u s h u n t i r m o q u c h u n m a l a k a l i
mutaxassislar yetishmayotganligi sezila boshladi.
O’zbekiston xalqi va rahbariyatining oldida
mustaqillik yillarining boshlarida ko’plab xal
qilinishi lozim bo’lgan vazifalar turar edi. SHular

---

q a t o r i d a d i n v a d i n d o r l a r g a m u n o s a b a t
tamoyillarini ham ishlab chiqish lozim edi. Bu
vazifalar uzoqni ko’ra oluvchi O’zbekiston davlati
rahbarlari va olim mutahassislari tomonidan
sharaf bilan bajarildi va bajarilmoqda. Hususan,
din va dindorlarga munosabat masalasida 
Prezidentimiz asarlaridagi shunday ko’rsatmalar
e’tiborga molik:
“- dindorlarning diniy tuyg’ularini hurmat qilish;
- diniy e’tiqotlarni fuqorolarning yoki ular
uyushmalarining xususiy ishi deb tan olish:
- diniy qarashlarga amal qiluvchi fuqorolarning
ham, ularga amal qilmaydigan fuqorolarning ham
huquqlarini teng kafolatlash hamda ularni ta’qib
qilishga yo’l qo’ymaslik;
- ma’naviy tiklanish, umuminsoniy aqloqiy
qadriyatlarni qaror toptirish ishida turli diniy
uyushmalarning imkoniyatlaridan foydalanish
uchun ular bilan muloqat qilish yo’llarini izlash
zarurati; 
- d i n d a n b u g ’ u n c h i l i k m a q s a d l a r i d a

---

foydalanishga yo’l qo’yib bo’lmasligi e’tirof etish”.
Mamlakatimiz xududida yashayotgan har bir
fuqoro va har qaysi diniy konfessiya a’zolari
tengligiga asosiy e’tibor qaratildi. Dunyoviy davlat
diyilganda, din davlatdan ajratilganligi nazarda
tutiladi, ammo din xalqdan ajratilgan emas. SHu
bilan birga barcha dinlarga bag’rikenglik ruhida
yondashuv zarurdir. Zero, kishilik jamiyati uzoq
davlarlar davomida shakllanib kelgan. Ko’plab
mamlakatlarda turli diniy e’tiqodga mansub
kishilar ahil, ittifoq bo’lib yashaganlar. Hususan,
1004 – 1005 yillarda Xorazmda yaratilgan
Ma’mun akademiyasida faoliyat olib borgan
allomalar ham turli din vakillari edilar. Xususan,
Abu Sahl Masixiy diniy e’tiqodi bo’yicha xristian
bo’lgan. Bunda ajdodlarimiz dunyoqarashida
juda qadimdan boshlab tolerantlik namoyon
bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Dinimiz
islomning muqaddas kitobi bo’lmish Qur’oni
Karimning oltita surasida ham bu mazmundagi
oyatlarga duch kelamiz. Misol tariqasida ayrimlari

---

xususida tuxtalib o’taylik, “Dinga zo’rlab (kiritish)
yo’qldir. (Zero) haq yo’l zalolatdan ajrab bo’ldi.
Bas, Kim shaytondan yuz o’girib, Allohga iymon
keltirsa, u hech ajrab ketmaydigan mustahkam
halqani ushlabdi. Ollah eshituvchi, bilguvchidir”. 
“(Ey Muxammad), agar mushriklardan birontasi
sizdan ximoya so’rasa, bas, uni ximoya qiling,
toki u Allohning kalomini eshitsin. So’ng uni o’zi
uchun tinch bo’lgan joyga yetkazib qo’ying. Bu
(hukm) ularninig bilmaydigan qavm bo’lganlari
uchundir.” Ma’lumki, islom dini targ’ib etilib,
mushriklar (ya’ni Allohga shirk keltirib, turli
narsalarni ilohiylashtirib sig’inuvchilar)ga qarshi
jangu –jadallar bo’lgan. Bu oyatda islom dinini
tushunmaganligi uchun mushrik bo’lganlarga
nisbatan kechirimli bo’lish haqida aytiladi.
Mushriklar Ka’ba atrofiga xilma-xil butlarini
qo’yib, har safar Ka’bani tavof etganlaridan kiyin
haligi butlarga sajda qilar edilar. Mushriklar
o’zlari yasab olgan butlarini yagona Allohga
sherik deb bilar ekanlar, ularning qilgan ibodat –

---

tavoflari ham behuda hisoblangan.
Islomda inson e’tqodini zo’rlik bilan o’zgartirish
mumkin emasligiga urg’u beriladi. Zero, «Agar
Parvardigoringiz xohlasa edi, butun yer yuzidagi
barcha kishilar iymon keltirgan bo’lur edilar. Axir
s i z o d a m l a r n i m o ’ m i n b o ’ l i s h g a m a j b u r
qilurmisiz?» Bu oyatdan hulosa shuki, inson o’z
ixtiyori bilan keltirgan iymongina haqiqiy, maqbul
iymondir.
Diniy bag’rikenglik ayni vaqtda kishilar e’tiqodi
ustidan doimiy nazorat qilib yurishni inkor qiladi.
« A y t i n g : « E y i n s o n l a r , s i z l a r g a
Parvardigoringizdan Xaq – Qur’on keldi. Bas, kim
hidoyat yo’liga yursa, faqat o’z foydasiga yurgan
bo’lur. Kim (bu hidoyat yo’lidan) ozsa, faqat
o’zining ziyoniga adashgan bo’lur. Men sizlarni
ustingizda qo’riqchi emasman» Har qanday
inson o’zgalar e’tiqodi faqat aynan shu inson
ixtiyoriga emas, balki Alloh ixtiyoriga ham bog’liq
ekanligini anglab yetsagina, boshqalar diniy
tuyg’ulariga ham hurmat bilan munosabatda

---

bo’ladi . Zero, e’tiqodli musulmon kishi har bir ish
Allohdan ekanligiga ham iymon keltirgan bo’lishi
kerak. “Agar bir Qur’on bo’lib, uning yordami
bilan tog’lar joyidan jildirilsa, yo uning yordami
bilan yer yorilib (daryolar paydo qilinsa), yoki
uning yordami bilan o’liklar tilga kiritilsa ham
(kofir bo’lgan kimsalar iymon keltirmaydilar).
Yo’q, barcha ish yolg’iz Allohning (qo’lidadir.
YA’ni, Alloh hohlasa iymon keltiradilar). 
Allohning irodasi va qudrati shu darajadaki, agar
O’zi xohlasa har qanday insonni tug’ri yo’ldan
yurishga majbur qilar edi. Lekin u insonga aql-
idrok berdi, haq bilan botilning nima ekanligini
tushuntirib “Kitob”ini nozil qildi va ixtiyorni
odamlarning o’ziga berdi. Endi, Allohning e’tiqod
erkinligini odamlar qo’liga bergani holda,
qandaydir o’zini “daho” sanovchi kimsa zo’rlik
bilan dinga kiritishga harakat qilsa, bu islomga
xilofdir. “To’g’ri yo’lga (hidoyat qilish) yolg’iz Alloh
izmidadir, (zotan, yo’llar) orasida egrisi ham
bordir. Agar (Alloh) hohlaganida sizlarning

---

barchangizni (to’g’ri yo’lga) hidoyat qilgan bo’lur
edi. (Lekin U zot sizlarga qaysi yo’l tug’ri va qaysi
yo’llar egri ekanini ko’rsatib, qay bir yo’lni tanlash
ixtiyorini o’zlaringizga qo’yib berdi va aql-idrok
bilan To’g’ri yo’lni tanlab olgan baxtli bandalarini
O’z xohish-irodasi bilan O’sha Haq yo’lga hidoyat
etishni va’da qildi, egri yo’llarni tanlagan kimsalar
esa har ikki dunyoda baxtsiz bo’lib, o’zlariga
ziyon qilishlari to’g’risida habar berdi). 
E ’ t i q o d v a b a g ’ r i k e n g l i k m a s a l a s i d a n a
mutaassiblik, na murosasizlik naf keltirmaydi.
Vaziyatga qarab, bugun dindor, ertaga dahriy,
boshqa vaqt ateist bo’lish inson fazilati emas.
Iymonli kishi amaliyotida kufrga o’rin bo’lmaydi.
Kufr bilan ko’ngli yoziladigan inson esa
musulmon emas. Qalbi iymon nuridan bebahra
insonlar din nomidan gapirsalarda, asli qilmishlari
g’ayriinsoniydir.O’z oldiga dunyoviy davlat
kurishni maqsad qilib qo’ygan O’zbekiston
respublikasining Konstitutsiyasi 61 - moddasida

---

s h u n d a y d e y i l a d i : “ D i n i y t a s h k i l o t l a r v a
birlashmalar davlatdan ajratilgan hamda qonun
oldida tengdirlar. Davlat diniy birlashmalarning
faoliyatiga aralashmaydi.” Mamlakatimizda
barcha diniy konfessiyalar vakillari teng huquqqa
egadirlar va ulardan hech biriga alohida imtiyoz
berilmaydi va e’tiqodiga ko’ra taziyq ham
o’tkazilmaydi. Hozirgi kunda Vatanimizda 16
diniy konfessiya erkin faoliyat olib bormoqda. 
Respublikamizda endigina hurlik, amaldagi
mustaqillik kunlariga erishuv reallikka aylanishi
aniq bo’lib qolgan fursatda dindorlar maqomiga
jiddiy e’tibor qaratilgan edi. Xususan, 1991 yili
“Ramazon xayiti” dam olish kuni, deb e’lon
qilindi. O’zbekiston Sovet Sotsialistik Jumhuriyati
Prezidenti I.Karimovning 20 iyun kuni e’lon
qilingan farmonidagi har bir jumla kishi e’tiborini
tortib, har bir musulmonda chuqur bir qoniqish va
ko’tarinki ruhni namoyon qiladi. Farmon matnini
to’liq keltiramiz: “Musulmonlarning ko’plab istak
va xohishlarini qondirish hamda O’rta Osiyo

---

musulmonlari Diniy Boshqarmasining murojaatini
e’tiborga olib, fuqarolar hamjihatligi va mehr-
oqibatini yuksaltirish maqsadida “Qurbon xayiti”
(“Iyd al-adha”)ni bu yil 22 iyun kuni va keyingi
yillarda esa “Qurbon hayiti”ning birinchi kuni dam
olish kuni deb tayinlansin 
1991 yilning o’zida islomiy hayot masalalarida bir
qancha ishlar amalga oshirildi. Xususan, iyul
oyida “Buyuk yurtdoshimiz, muxaddislar sultoni
Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-
Buxoriyning islomda Qur’ondan keyingi ikkinchi
kitob hisoblangan “ al-Jome’ as Sahih” (Ishonarli
to’plam) asarining birinchi jildi ilk bor Zokirjon
Ismoil tomonidan o’zbek tiliga o’girildi va
Qomuslar Bosh tahririyati tomonidan 200 ming
nusxada chop etildi.”
Sentyabr oyida “O’zbekiston musulmonlari
idorasi tasarrufidagi “Ko’kaldosh”(Toshkent sh.).
“Mulla Qirg’iz” (Namangan sh.). va “Faxriddin ar-
Roziy”(Urganch sh.) Islom o’rta maxsus bilim
yurtlari faoliyat ko’rsata boshladi.”. Noyabr oyida

---

“O’zbekiston televideniyesida birinchi diniy-
ma’rifiy ko’rsatuv- “Ma’rifatnoma” namoyish etila
b o s h l a d i ” . 1 8 d e k a b r k u n i V a z i r l a r
Mahkamasining “Diniy tashkilotlar ustavlarini
ro’yxatga olish haqidagi arizalarni ko’rib chiqish
qoidalarini, ro’yxatga olinganlik uchun yig’imlarni
olish tartiblarini va ularning miqdorini tasdiqlash
to’g’risida” 313- son qarori qabul qilindi. SHu yili
diqqatga sazovor asosiy narsa , 14 iyun kuni
O’zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va
diniy tashkilotlar to’g’risida”gi Qonuni qabul
qilinganligi bo’ldi. Bu qonunga 1993 yil 3
s e n t y a b r k u n i № 9 3 4 - X P q a r o r i b i l a n
o’zgartrishlar kiritildi va 1998 yilning 1 may kuni
№ 289 – XP qarori bilan Qonun yangi taxrirda
qabul qilindi. Ushbu qonun har bir shaxsning
vijdon erkinligi va diniy e’tiqod huquqini, dinga
munosabatidan qat’i nazar, fuqarolarning
t e n g l i g i n i t a ’ m i n l a s h , s h u n i n g d e k , d i n i y
t a s h k i l o t l a r n i n g f a o l i y a t i b i l a n b o g ’ l i q
munosabatlarni tartibga solib turadi.(1- modda).

---

F u q a r o l a r d i n g a m u n o s a b a t i d a m a j b u r
qilinmaydi, ota-ona roziligisiz yosh bolalar dinga
jalb qilinmaydi, chet elliklar ham o’z diniy
ehtiyojlarini erkin amalga oshira oladilar.(3-
modda). Fuqarolarning dinga munosabatidan
qat’i nazar ularning teng huquqliligi kafolatlanadi.
(5-modda). O’zbekiston gumanitar soha bo’yicha
yuzdan ortiq inson huquqlari bo’yicha xalqaro
qoidalarni imzoladi va hayotga tatbiq etdi.Bular
orasida inson huquqlari bo’yicha umumjahon
deklaratsiyasi (1948y.), fuqarolik va siyosiy
huquqlar bo’yicha xalqaro pakt (1966 y),
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar bo’yicha
xalqaro pakt (1966 y). din yoki e’tiqodlar zamirida
murosasizlik va kamsitishlarning barcha
shakllarini bartaraf etish haqida Deklaratsiya
(1989 y) va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Hech
qaysi din o’zida xalqning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy
va madaniy hayotidagi mavjud jixatlarning
barchasini qamrab ololmaydi. SHu asosda
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57-

---

moddasida diniy-siyosiy partiyalar tuzish
ta’qiqlargan. 
O’zbekistonda diniy tashkilotlar, deyilganda
nimalar tushuniladi? Diniy e’tiqod, ibodat, rasm-
rusumlar va marosimlarni birgalikda ado etish
maqsadida tuzilgan ko’ngilli birlashmalar ( diniy
jamiyatlar, diniy o’quv yurtlari, masjidlar,
cherkovlar, sinagoglar, monastir va boshqalar)
diniy tashkilotlar hisoblanadi.
Diniy tashkilotlar Qonunga ko’ra 18 yoshga
to’lgan va O’zbekistonda doimiy yashovchi 100
nafardan kam bo’lmagan fuqarolar tashabbusi
bilan tuziladi. Tashkilot nizomi qabul qilinib, zarur
ta’sis xujjatlari Adliya vazirligi yoki uning
joylardagi idoralariga taqdim etiladi. Diniy
tashkilot a’zosi bir vaqtning o’zida boshqa diniy
tashkilotga ham a’zo bo’la olmaydi.
Diniy konfessiyalar ham tegishli diniy tashkilotlar
tomonidan yuborilgan vakillari orqali ta’sis
konferensiyasida tuziladi va Adliya vazirligi
tomonidan ro’yxatdan o’tkaziladi.

---

Taqdim etilgan xujjatlar bir oy davomida ko’rib
chiqiladi. Diniy tashkilot ro’yxatga olgan tashkilot
tomonidan qabul qilingan qaror bilan tarqatib
yuborilishi ham mumkin. 
Mustaqillik yillari davomida respublikamiz
xududidagi diniy tashkilotlar soni oshdi. 1990 yil
respublikada 119 ta diniy tashkilot va 2ta diniy
o’quv yurti mavjud edi. Bugunga kelib diniy
tashkilotlar soni 2186 ga yetdi. Bular orasida eng
yirigi O’zbekiston musulmrnlari idorasi, Rus
Pravoslav cherkovining Toshkent va O’rta Osiyo
yeparxiyasi, yevangel xristian-babtistlar cherkovi,
Rim-katolik cherkovi, To’liq Injil xristianlari
cherkovi, O’zbekiston Bibliya jamiyatidir. Bu
tashkilotlar ixtiyorida 1987 ta masjid, 163 ta
xristian cherkovi, 8 ta yaxudiy sinagoglari, 6 ta
Bahoiylar jdamoasi, bitta Krishnani anglash
jamiyati, bitta Budda ibodatxonasida dindorlar
i b o d a t i u c h u n b a r c h a s h a r o i t l a r
yaratilgan .Mustaqillikkacha 2 ta diniy(islomiy)
o’quv yurti ishlagan bo’lsa, hozirga kelib ularning

---

soni 13 taga yetdi. Toshkent islom instituti
(ma’xadi)ni 1975-1990 yillar orasida 53 kishi,”Mir
–Arab madrasasini 1950 -1990 yillar orasida 272
kishi, umuman sobiq sovet davrida diniy bilim
yurtlarini jami 425 kishi bitirdi. Mustaqillik yillarida
Respublikamizda 10 ta madrasa va Toshkent
Islom institutini 1991 – 2004 yillar orasida 5058
kishi bitirib chiqdi. Imomlarning diniy ma’lumoti
darajasi sezilarli oshirilishiga erishildi. Hozirda
90% ziyod imomlar maxsus diniy ma’lumotga
egadir. 
3. Mavzu: Komil inson tarbiyasida Husayn Voiz
Koshifiy ilmiy merosining ahamiyati XV asrning
ikkinchi yarmida Xurosonda Alisher Navoiy
a t r o f i d a t o ʻ p l a n g a n a l l o m a , s h o i r v a
donishmandlar orasida mashhur va qomusiy
t a l a n t e g a l a r i d a n b i r i V o i z K o s h i f i y d i r .
Kamoliddan Husayn Voiz Koshifiy taxminan 1440
yillarda Xuroson viloyatidagi Sabzavor shahrining
Bayhaq kentida tugʻilgan, uning ota-onasi,
bolaligi haqida hozircha hech qanday aniq

---

maʼlumot yoʻq. Bizningcha, u boshlangʻich
maʼlumotni Sabzavorda olgan. U arab, fors,
turkiy tili, matematika, astronomiya, kimyo,
musiqa, adabiyot, fiqhdan toʻliq maʼlumotga ega
boʻlgan. Yoshligidanoq voizlik – soʻz sanʼati bilan
shugʻullangan. Koshifiy Sabzavorda tez orada
koʻzga koʻringan voiz – notiq boʻlib tanilgan.
Keyinchalik Nishopurda 1455–1468 yillarda esa
Mashhadda yashab, voizlik qilgan. 1468 yilning
oxirlarida Abdurahmon Jomiyning tavsiyasi bilan
Husayn Voiz Koshifiy Hirotga keladi va qolgan
um-rini asosan Hirotda Temuriylar rahnamoligida
oʻtkazadi. Maʼlumki, XV asrning ikkinchi yarmida
Temuriylar, xususan Husayn Boyqaro davrida
Hirot Sharqning madaniyat markazi edi. Tarixchi
olim Sayyid Nafisiyning aytishicha, Koshifiy
umrining oxirida Hindistonga qilgan safari haqida
ham deyarli maʼlumot yoʻq. Husayn Voiz
Koshifiyning ikki kizi va bir oʻgʻli boʻlib, oʻgʻli
Faxriddin Ali as-Safiy oʻz davrining katta shoiri,
yozuvchisi va olimi (“Rashohoti ayn al-hayot”

---

asari bilan mashhur) boʻlib yetishgan. Ali as-
Safiyning islom tarixiga, paygʻambarlar hayotiga,
adabiyotga, Xoʻja Ahrorga, axloqqa, kimyoga
bagʻishlangan oʻndan ortiq ilmiy va badiiy asarlari
bor. Husayn Voiz Koshifiy 1505 yilda Hirotda
vafot etadi. Kamoliddin Husayn – allomaning
ism sharifi, voiz (notiq) – laqabi, Koshifiy (kashf
qilmoq, yaratmoq) – adabiy taxallusidir. Husayn
Voiz Koshifiy asarlarini oʻz davrining ilmiy tili –
fors tilida yozgan boʻlib, undan koʻpgina ilmiy,
badiiy tarjima asarlari ham meros qolgan. U
falsafa, axloq, tilshunoslik, adabiyotshunoslik,
siyosat, tarix, kimyo, astronomiya, matematika,
musiqa, voizlik, sheʼr sanʼati, din tarixi, fiqh,
tibbiyot kabi fanlarga oid 200 dan ortiq asar
yozganligi manbalardan maʼlum. Koshifiyning
Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon
B e r u n i y n o m i d a g i S h a r q s h u n o s l i k v a H .
Sulaymonov nomidagi Qoʻlyozmalar institutlarida
45 nomdagi asarlarining 197 qoʻlyozma va 75
tosh bosma nusxalari saqlanmoqda. Bundan

---

tashqari u oʻz davrining koʻzga koʻringan
iloxiyotchi olimi boʻlib, hadisni, Qurʼoni karimni
yoddan bilgan, hatto Qurʼonga toʻrt kitobdan
iborat sharh ham yozgan. Koshifiyning “Axloqi
Muhsiniy”, “Risolai Hotamiya”, “Anvori Suxayliy”,
“Futuvvatnomai Sultoniy”, “Tavsiri Husayniy”,
“Javohirnoma” kabi oʻndan ortiq asari arab, tatar,
eski oʻzbek, urdu, turk, nemis, ingliz, fransuz va
boshqa tillarga tarjima qilingan. Hozirgi kunda
Koshifiy asarlari Parij, London, Berlin, Sankt-
Peterburg, Moskva kabi shaharlarda, Iroq,
T u r k i y a , E r o n , A f g ʻ o n i s t o n , H i n d i s t o n ,
Bangladesh va boshka sharq mamlakatlarining
k u t u b x o n a l a r i d a s a q l a n m o q d a . C h e t
mamlakatlarda Koshifiy asarlariga qiziqish
XVIII–XIX asrlardayoq kuchli boʻlib, Gʻarbiy
Ovroʻponing X. G. Kin, M. Duayt, D. D.
Donalson, E. Braun, A. A. Arberri, E. S. Kennedi,
E. Rozental, X. Masse, K. S. Lambton, R. Levi, A
M. Shasteri kabi mashhur olimlari Markaziy
Osiyo va Eronning XIV–XV asrlardagi madaniyati

---

tarixini atroflicha oʻrganishga harakat qilganlar va
Koshifiyning ijodi, merosiga yuqori baho
berganlar. Koshifiy ijodini oʻz davrining yirik
tarixchisi Xondamir “Xulosat ul-axbor” asarida:
“Ul janob nujum ilmida ham zoʻr mahoratga ega
edi, chunonchi uning taʼbirlari Qazo oʻqi singari
bexatar boʻlardi. Uning balogʻatoyotlik hamda
fasohatsifatlik kitoblari koʻp va behisob boʻlib,
ularning koʻpi oliymaqom amir Alisherning atoqli
nomi bilan ziynatlangan. Amir Alisherning inoyati
va iltifoti ul janobning hol sahifasiga hamma vaqt
tushib turardi…” deb taʼriflaydi. Alisher Navoiy
“Majolis un-nafois” asarining toʻrtinchi majlisida:
“Mavlono Husayn Voiz “Koshifiy” taxallus qilur,
Savzavorliqdur. Yigirma yilgʻa yaqin borkim,
shahrdadur va Mavlono zufunun va rangin va
purkor voqe boʻlubtur. On fan boʻlgʻaykim, dahli
boʻlmagʻay. Xususan vaʼz, insho va nujumki,
aning haqqidur va har qaysida muttayyin va
mashhur ishlari bor…” deb yuksak baholagan.
Husayn Voiz Koshifiy Hirot madrasalarida

---

talabalarga taʼlim-tarbiya bergan, Xuroson
shaharlarida axloq-odobdan vaʼz aytgan. Koshifiy
oʻz asarlarida ijtimoiy-axloqiy hayot, maʼnaviyat
masalalariga katta oʻrin ajratadi, siyosat, davlatni
boshqarish, shoh bilan fuqarolar oʻrtasidagi
munosabat, jamoani idora etish, yetuk insonni
tarbiyalash muammolari uning ijodida katta oʻrin
egallaydi. Ularda insonparvarlik, xalqparvarlik,
yuqori maʼnaviyatga ega boʻlish, madaniy
yuksalish gʻoyalarini ilgari suradi. Uning “Axloqi
Muhsiniy”, “Risolai Hotamiya”, “Anvori Sixayliy”,
“Axloqi Karim”, “Javohirnoma”, “Lubbo ul-
maʼnaviy fi-intixobi masnaʼviy”, “Iskandar oynasi”,
“Tafsiri Husayniy”, “Futuv-vatnomai Sultoniy”
kabi asarlari shular jumlasidandir. Bu asarlardan
Xuroson mamlakatida, Hirotda va boshqa
shaharlardagi madrasalarda talabalar uchun
darslik sifatida foydalanilgan. Mutafakkir bu
asarlarida oʻzining hayotdan olgan soboqlari,
tajribalari asosida xalqchillik, insonparvarlik,
ijtimoiy hayot, adolat, halollik, sofdillik, poklik,

---

toʻgʻrilik, rostgoʻylik haqidagi fikrlarini oʻqimishli,
qiziqarli hikoyatlar, rivoyatlar yordamida bayon
etadi. Bu asarlar Koshifiy tili bilan aytganda
“Hikmati amaliy” asosida yozilganligidan bugungi
kunda ham juda katta tarbiyaviy ahamiyatga
egadir. Husayn Voiz Koshifiy insonni
dunyodagi eng yuksak olijanob mavjudot deb
biladi. U salbiy axloqiy xislatlarni qoralaydi va
ularning inson hayotida va jamiyat uchun katta
zarar olib kelishini qator hikoyat va rivoyatlar
bilan koʻrsatadi. Husayn Voiz Koshifiy yaxshilik
va yomonlik, adolat, vijdon, burch tushunchalari
haqida ham atroflicha fikr yuritadi. Axloq normasi
insonlarning xulq, feʼl atvorlarini tartibga solib
turuvchi axloqiy talablardir. Koshifiy ijobiy
xislatlarni kishilarda boʻlishi shart boʻlgan insoniy
fazilat deb tushunadi va sabr, hayo, iffat,
pokizalik, sobitqadamlik, saxiylik, saxovat,
rostgoʻylik, shijoat, kamtarlik, hushyorlik, baland
himmatlik, diyonatlilik, ahdiga vafolik, andishalilik,
izzat-hurmatni bilish, sir yashira olish kabi

---

fazilatlarni birma-bir taʼriflab oʻtadi. Koshifiy
axlokdi inson deganda, ilm-maʼrifatga intiluvchi,
haqiqat va adolatni sevuvchi, adolatsizlikka
qarshi kurashuvchi, mard, harakatchan, olijanob,
saxiy, ochiq qalb insonni tushungan. Axloq
masalalarini yoritishda Koshifiyning “Axloqi
M u h s i n i y ” ( H u s a y n B o y q a r o n i n g o ʻ g ʻ l i –
Abdulmuhsin Mirzoga bagʻishlangan) asari eng
mashhur va muhim ahamiyat kasb etadi. Koshifiy
oʻz asarlarida siyosat, davlatni boshqarish
masalalari boʻyicha ham oʻz davri uchun muhim
fikrlarni olgʻa suradi. U davlatni odilona
boshqarishda siyosatdan foydalanish kerakligini
alohida taʼkidlaydi:Jahonda pok suv ichmakka
boʻlmas hech kim qodir,Agar shohlar siyosat
tigʻin eliga qilmasa zohir, – deydi.Siyosat
mamlakatni boshqarish uchun zarur, u shaxsiy
ish emas, balki ijtimoiy ishdir. Siyosat adolatli
boʻlsa, mamlakat, jamiyat rivoj topadi, xalqi
farovon yashaydi. Siyosatni odil podshohlar
adolat bilan boshqarishlari kerak: Mamlakat

---

tobqoy siyosatdin nizom,Gar siyosat boʻlmasa
y e t g a y x a l a l , T o p m a g ʻ a y o l a m i s h i a s l o
tuzut.Besiyosat hech vaqtu hech mahal.Yoki:“…
Adl (adolat – R. M. ) siyosatsiz mavjud boʻlmas.
Siyosat yoʻq boʻlsa, sardorlik zaif. Na uchunkim
mulku-millat ziynati, dinu davlati musallahi
siyosatdur”, deb mamlakat taraqqiyotini, adolat
q a r o r t o p i s h i n i h a m K o s h i f i y s i y o s a t g a
bogʻlaydi.Demak, Husayn Voiz Koshifiy shoir,
yozuvchi, olimgina emas, balki dono siyosatchi
ham boʻlgan. Uning jamiyat, davlat, tinchlik,
ixtiloflarni osoyishtalik bilan hal etish zarurligi
toʻgʻrisidagi fikrlari hozir ham oʻz ahamiyatini
s a q l a b k e l m o q d a . V o i z K o s h i f i y A l i s h e r
Navoiyning maʼnaviy davrasida boʻlgan XV asr
Xuroson va Movarounnahr madaniyatining
rivojiga katta hissa qoʻshgan hamda oʻz asarlari
bilan soʻnggi avlodlarga katta taʼsir koʻrsatgan
mashhur allomalardan boʻlib tarihda qoldi. U
qomusiy ijodi bilan oʻz davri maʼnaviy yuksalishi
yoʻlida faol xizmat qildi va nafaqat Markaziy

---

Osiyo, balki butun Sharq umuminsoniy, madaniy
boyliklarini kuchaytirishga sezilarli taʼsir
k o ʻ r s a t d i . 4 . M a v z u . G l o b a l l a s h u v v a
sekulyarizatsiya jarayonlariReja:1. Globallashuv
jarayoni, uning ijobiy va salbiy tomonlari.2.
Ma’naviy bo‘shliq va zamonaviy axborot maydoni
xavfi.3. Beparvolik, loqaydlik ma’naviyatga zid
i l l a t . 4 . J a m i y a t m a f k u r a v i y i m m u n i t e t i n i
k u c h a y t i r i s h n i n g s a m a r a l i u s u l v a
usullari.Globallashuv jarayonlari va ma’naviy
tahdidlarBugun biz tez sur’atlar bilan o‘zgarib
bora-yotgan, insoniyat hozirga qadar boshidan
kechir-gan davrlardan tubdan farq qiladigan o‘ta
s h i d - d a t l i v a m u r a k k a b b i r z a m o n d a
yashamoqdamiz. Davlat va siyosat arboblari,
faylasuflar va jamiyatshunos olimlar, sharhlovchi
va jurnalist-lar bu davrni turlicha ta’riflab, har xil
nomlar bilan atamoqda. Kimdir uni yuksak
texnologiyalar zamoni desa, kimdir tafakkur asri,
yana birov yalpi axborotlashuv davri sifatida
izohlamoqda. Albatta, bu fikrlarning barchasida

---

ham ma’-lum ma’noda haqiqat, ratsional mag‘iz
bor. CHun-ki ularning har biri o‘zida bugungi
serqirra va rang-barang hayotning qaysidir belgi-
alomatini aks ettirishi tabiiy. Ammo ko‘pchilikning
ongi-da bu davr globallashuv davri tariqasida
t a a s s u - r o t u y g ‘ o t m o q d a . B u n d a y t a ’ r i f ,
m e n i m c h a , k o ‘ p t o m o n d a n m a s a l a n i n g
mohiyatini to‘g‘ri ifoda-laydi. Nega deganda,
hozirgi paytda er yuzining qaysi chekkasida
qanday bir voqea yuz bermasin, odamzot bu
haqda dunyoning boshqa chekkasida zud-lik
bilan xabar topishi hech kimga sir emas. Ana
shunday globallashuv fenomeni haqida ga-
pirganda, bu atama bugungi kunda-ilmiy-falsa-
fiy, hayotiy tushuncha sifatida juda keng ma’no-ni
anglatishini ta’kidlash lozim. Umumiy nuq-tai
nazardan qaraganda, bu jarayon mutlaqo yan-
gicha ma’no-mazmundagi xo‘jalik, ijtimoiy-siyo-
siy, tabiiy-biologik global muhitning shakl-
lanishini va shu bilan birga, mavjud milliy va
mintaqaviy muammolarning jahon miqyosi-dagi

---

m u a m m o l a r g a a y l a n i b b o r i s h i n i i f o d a
etmoqda.Globallashuv jarayoni hayotimizga
tobora tez va chuqur kirib kelayotganining asosiy
omili va sababi xususida gapirganda shuni
ob’ektiv tan olish kerak - bugungi kunda har
qaysi davlat-ning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat
yaqin va uzoq qo‘shnilar, balki jahon miqyosida
boshqa min-taqa va hududlar bilan shunday
chambarchas bog‘la-nib boryaptiki, biron
mamlakatning bu jarayon-dan chetda turishi
ijobiy natijalarga olib kel-masligini tushunish,
anglash qiyin emas.SHu ma’noda, globallashuv
— bu avvalo hayot sur’atlarining beqiyos
darajada tezlashuvi de-maqdir.Har bir ijtimoiy
hodisaning ijobiy va salbiy tomoni bo‘lgani
singari, globallashuv jarayoni ham bundan
mustasno emas. Hozirgi payt-da uning g‘oyat
o‘tkir va keng qamrovli ta’sirini deyarli barcha
sohalarda ko‘rish, his etish mum-kin. Ayniqsa,
davlatlar va xalqyaar o‘rtasidagiintegratsiya va
hamkorlik aloqalarining kucha-yishi, xorijiy

---

investitsiyalar, kapital va to-varlar, ishchi
kuchining erkin harakati uchun qulayliklar
vujudga kelishi, ko‘plab yangi ish o‘rinlarining
yaratilishi, zamonaviy kommuni-katsiya va
axborot texnologiyalarining, ilm-fan yutuqlarining
tezlik bilan tarqalishi, turli qadriyatlarning
u m u m i n s o n i y n e g i z d a u y g ‘ u n l a - s h u v i ,
sivilizatsiyalararo muloqotning yangicha sifat
kasb etishi, ekologik ofatlar paytida o‘zaro
yordam ko‘rsatish imkoniyatlarining orti-shi —
tabiiyki, bularning barchasiga globalla-shuv
tufayli erishilmoqda.Ayni paytda hayot haqiqati
shuni ko‘rsatadi-ki, har qanday taraqqiyot
mahsulidan ikki xil maqsadda - ezgulik va
yovuzlik yo‘lida foydala-nish mumkin. Agarki
bashariyat tarixini, uning tafakkur rivojini tadrijiy
ravishda ko‘zdan kechiradigan bo‘lsak, hayotda
i n s o n n i k a m o l o t g a , y u k s a k m a r r a l a r g a
chorlaydigan ezgu g‘oya va ta’-limotlar bilan
yovuz va zararli g‘oyalar o‘rtasida azaldan
kurash mavjud bo‘lib kelganini va bu kurash

---

b u g u n h a m d a v o m e t a y o t g a n i n i
ko‘ramiz.Bugungi kunda zamonaviy axborot
maydoni-dagi harakatlar shu qadar tig‘iz, shu
qadar tez-korki, endi ilgarigidek, ha, bu voqea
bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga
aloqasi yo‘q, deb beparvo qarab bo‘lmaydi. Ana
shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat
taraqqiyot-dan yuz yillar orqada qolib ketishi
hech gap emas. Globallashuv jarayonining yana
bir o‘ziga xos jihati shundan iboratki, hozirgi
sharoitda u mafkuraviy ta’sir o‘tkazishning
nihoyatda o‘tkir quroliga aylanib, har xil siyosiy
kuchlar va mar-kazlarning manfaatlariga xizmat
qilayotganini sog‘lom fikrlaydigan har qanday
odam, albatta, kuzatishi muqarrar.Bu haqda
gapirganda, men ilgari bildirgan ba’zi fikrlarni
takrorlash o‘rinli, deb o‘y-layman.Ta’bir joiz
bo‘lsa, aytish mumkinki, bugungi zamonda
mafkura poligonlari yadro poligonlari-dan ham
ko‘proq kuchga ega. Bu masalaning kishini
doimo ogoh bo‘lishga undovchi tomoni shundaki,

---

agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo‘lsa, buni
sezish, qo‘rish, oldini olish mumkin, ammo
mafkuraviy tazyiqni, uning ta’siri va oqibat-larini
tezda ilg‘ab etish nihoyatda qiyin.Mana shunday
vaziyatda odam o‘z mustaqil fik-riga, zamonlar
sinovidan o‘tgan hayotiy-milliy qadriyatlarga,
sog‘lom negizda shakllangan dunyo-qarash va
mustahkam irodaga ega bo‘lmasa, har tur-li
ma’naviy taxdidlarga, ularning goh oshkora, goh
pinhona ko‘rinishdagi ta’siriga bardosh be-rishi
amrimahol. Buni kundalik hayotda uchrab tu-
radigan ko‘plab voqealar misolida yaqqol kuza-
tish mumkin va ularning qanday og‘ir oqibat-larga
olib kelishini uzoq tushuntirib o‘tirish-ning hojati
yo‘q, deb o‘ylayman. O‘tgan yillar davomida
dunyoda va mintaqamizda ro‘y bergan, biz
bevosita o‘z boshimizdan kechirgan voqealar,
mafkuraviy jarayonlarning rivoji bu xulosa-ning
to‘g‘ri ekanini qayta-qayta isbotlamoqda.Bugungi
kunda yoshlarimiz nafaqat o‘quydar-gohlarida,
balki radio-televidenie, matbuot, Internet kabi

---

vositalar orqali ham rang-barang axborot va
ma’lumotlarni olmoqda. Ja-hon axborot maydoni
tobora kengayib borayotgan shunday bir
sharoitda bolalarimizning ongini faqat o‘rab-
chirmab, uni o‘qima, buni ko‘rma, deb bir
tomonlama tarbiya berish, ularning atro-fini temir
devor bilan o‘rab olish, hech shubha-siz,
zamonning talabiga ham, bizning ezgu maq-sad-
muddaolarimizga ham to‘g‘ri kelmaydi. Nega
deganda, biz yurtimizda ochiq va erkin demokra-
tik jamiyat qurish vazifasini o‘z oldimizga qat’iy
maqsad qilib qo‘yganmiz va bu yo‘ldan hech
qachon qaytmaymiz.Binobarin, biz davlatimiz
kelajagini o‘z qobig‘imizga o‘ralib qolgan holda
emas, balki umumbashariy va demokratik
qadriyatlarni chu-qur o‘zlashtirgan holda tasavvur
etamiz. Biz is-tiqbolimizni taraqqiy topgan
mamlakatlar taj-ribasidan foydalanib, davlat va
jamiyat boshqa-ruvini erkinlashtirish, inson
huquq va erkin-liklarini, fikrlar rang-barangligini
o‘z hayoti-mizga yanada kengroq joriy qilishda

---

ko‘ramiz. Biz butun ma’rifatli dunyo, xalqaro
hamjamiyat bilan tinch-totuv, erkin va farovon
hayot kechi-rish, o‘zaro manfaatli hamkorlik qilish
taraf-dorimiz. Biz uchun shunday yo‘l ma’qul,
uning boshqa muqobili yo‘q.Muxtasar qilib
aytganda, yoshlarimizning ma’naviy olamida
bo‘shliq vujudga kelmasligi uchun ularning qalbi
va ongida sog‘lom hayot tar-zi, milliy va
umummilliy qadriyatlarga hurmat-ehtirom
t u y g ‘ u s i n i b o l a l i k p a y t i d a n b o s h l a b
shakllantirishimiz zarur.SHuni unutmaslik
kerakki, bugungi kunda inson ma’naviyatiga
qarshi yo‘naltirilgan, bir qarashda arzimas bo‘lib
tuyuladigan kichkina xa-bar ham axborot
olamidagi globallashuv shidda-tidan kuch olib,
ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin zararini hech narsa
bilan qoplab bo‘lmaydigan ulkan ziyon etkazishi
mumkin.Hammamiz yaxshi bilamizki, har qaysi
dav-latning chegaralarini daxlsiz saklashda
harbiy kuch-qudrat, qurolli kuchlar suv bilan
havodek zarur. Ammo xalqimiz, avvalambor,

---

yosh avlodi-miz ma’naviy olamining daxlsizligini
asrash uchun biz nimalarga tayanib-suyanib ish
olib bo-rishimiz kerak, degan savol butun
barchamizni o‘ylantirishi tabiiy.Men, hayotda ko‘p
bora o‘z tasdig‘ini topgan ha-qiqatdan kelib
chiqqan holda, bu masalada shun-day degan
bo‘lardim: tobora kuchayib borayotgan bunday
xatarlarga qarshi doimo sergak, ogoh va hushyor
bo‘lib yashashimiz zarur. Bunday taxdidlarga
qarshi har tomonlama chuqur o‘ylangan, puxta il-
miy asosda tashkil etilgan, muntazam va uzluk-
siz ravishda olib boriladigan ma’naviy tarbiya
bilan javob berish mumkin.Barchamizga ayon
bo‘lishi kerakki, qaerdaki be-parvolik va loqaydlik
h u k m s u r s a , e n g d o l z a r b m a s a l a l a r
o‘zibo‘larchilikka tashlab qo‘yilsa, o‘sha erda
ma’naviyat eng ojiz va zaif nuqtaga aylana-di. Va
aksincha — qaerda hushyorlik va jonkuyarlik,
yuksak aql-idrok va tafakkur hukmron bo‘lsa,
o ‘ s h a e r d a m a ’ n a v i y a t q u d r a t l i k u c h g a
aylanadi.Ayniqsa, bugungi kunda xalqaro

---

maydonda tur-li siyosiy kuchlar o‘zining milliy va
strategik rejalariga erishish uchun «Erkinlik va
demokra-tiyani olg‘a siljitish» niqobi ostida
a m a l g a o s h i r a y o t g a n , u z o q n i k o ‘ z l a g a n
siyosatning asl mo-hiyati va maqsadlarini o‘z
vaqtida sezish, ang-lash katta ahamiyat kasb
etadi.SHu borada ayrim qudratli davlatlar tomo-
nidan muayyan mamlakatlarga, avvalambor, er
osti, er usti boyliklariga ega bo‘lgan hududlar-ga
nisbatan olib borilayotgan ana shunday g‘araz-li
siyosatni dunyoning ayrim mintaqalarida tinch
hayotning izdan chiqishi, hokimiyat tepasiga ay-
nan o‘sha davlatlarning manfaatlariga xizmat
qiladigan kuchlarning kelishi bilan bog‘liq
misollarda ko‘rish qiyin emas.Ana shunday
vaziyatni hisobga olgan holda, yana va yana bir
bor xalqimizning ma’naviy olami-ni bunday
tahdidlardan asrash, hozirgi o‘ta mu-rakkab bir
zamonda xalqaro maydonda sodir bo‘-layotgan
jarayonlarning tub mohiyatiga etib bo-rish, ular
haqida xolis va mustaqil fikrga ega bo‘lish

---

bugungi kunning eng dolzarb vazifasi, desak,
hech qanday xato bo‘lmaydi.Biz yurtimizda yangi
hayot asoslarini barpo etar ekanmiz, bir
masalaga alohida e’tibor be-rishimiz lozim. YA’ni,
k o m m u n i s t i k m a f k u r a v a u n i n g a x l o q
normalaridan voz kechilganidan so‘ng jamiyatda
paydo bo‘lgan g‘oyaviy bo‘shliqdan foydalanib,
chetdan biz uchun mutlaqo yot bo‘lgan, ma’naviy
va axloqiy tubanlik illatlarini o‘z ichiga olgan
«ommaviy madaniyat» yopirilib ki-rib kelishi
m u m k i n l i g i n i u n u t m a s l i k k e r a k . T a b i i y k i ,
«ommaviy madaniyat» degan niqob ostida
axloqiy buzuklik va zo‘ravonlik, indi-vidualizm,
egotsentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak. bo‘lsa,
shuning hisobidan boylik ortti-rish, boshqa
xalqlarning necha ming yillik an’-ana va
qadriyatlari, turmush tarzining ma’na-viy
negizlariga bepisandlik, ularni qo‘porishga
qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga
solmay qo‘ymaydi.Hozirgi vaqtda axloqsizlikni
madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma’naviy

---

qadriyatlarni mensimasdan, eskilik sarqiti deb
q a r a s h b i l a n b o g ‘ l i q h o l a t l a r b u g u n g i
taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va
yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmokda va
ko‘pchilik butun jahonda bamisoli balo-qazodek
tarqalib borayotgan bunday xuruj-larga qarshi
kurashish naqadar muhim ekanini anglab
olmoqda. Bu haqda fikr yuritganda, bizning ulug‘
aj-dodlarimiz o‘z davrida komil inson haqida bu-
tun bir axloqiy mezonlar majmuini, zamona-viy
tilda aytganda, sharqona axloq kodeksini ishlab
chiqqanliklarini eslash o‘rinli, deb bi-laman. Ota-
bobolarimizning ongu tafakkurida asrlar, ming
yillar davomida shakllanib, say-qal topgan or-
nomus, uyat va andisha, sharmu hayo, ibo va
iffat kabi yuksak axloqiy tuyg‘u va tu-shunchalar
bu kodeksning asosiy ma’no-mazmu-nini tashkil
etadi, desak, o‘ylaymanki, xato qilmagan
bo‘lamiz.SHu nuqtai nazardan qaraganda, uyat
— o‘lim-dan qattiq, degan gaplar xalqimiz tilida
o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagan, aksincha, bunday

---

ibo-ralar el-yurtimizga mansub ezgu va go‘zal ax-
loqiy qadriyatlarning asl mazmunini ifoda
etadi.Darhaqiqat, uyat va or-nomusini yo‘qotgan
odam, Ahmad YAssaviy bobomiz aytganidek,
xud-diki hayvon jinsiga aylanib qoladi.Buyuk
mutafakkir Alisher Navoiyning:Oldig‘a qo‘yganni
emak — hayvon ishi, Og‘ziga kelganni demak —
nodon ishi, —degan chuqur ma’noli so‘zlari ham
bu fikrni tas-diqlab beradi.O‘z-o‘zidan ravshanki,
bugungi zamon voqelikka ochiq ko‘z bilan, real
v a h u s h y o r q a r a s h n i , j a h o n - d a v a y o n -
atrofimizda mavjud bo‘lgan, toborakuchayib
borayotgan ma’naviy tahdid va xatarlar-ni to‘g‘ri
baholab, ulardan tegishli xulosa va saboqlar
chiqarib yashashni talab etmoqda. SHu bois
yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yosh avlod ongida
murakkab va tahlikali hayot haqida, uning shaf-
qatsiz o‘yinlari to‘g‘risida biryoqlama va soxta
tasavvur bo‘lmasligi kerak.Fikrga qarshi fikr,
g‘oyaga qarshi g‘oyaHozirgi vaqtda ko‘z
o‘ngimizda dunyoning geo-politik, iqtisodiy va

---

ijtimoiy, axborot-kom-munikatsiya manzarasida
chuqur o‘zgarishlar ro‘y berayotgan, turli
mafkuralar tortishuvi keskin tus olayotgan bir
vaziyatda, barchamizga ayonki, fikrga qarshi fikr,
g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat
bilan kurashish har qachongidan ko‘ra muhim
ahamiyat kasb etmoqda.Ma’lumki, har qanday
kasallikning oldini olish uchun, avvalo, kishi
organizmida unga qar-shi immunitet hosil
qilinadi. Biz ham farzand-larimizni ona Vatanga
muhabbat, boy tarixi-mizga, ota-bobolarimizning
muqaddas diniga sadoqat ruhida tarbiyalash
uchun, ta’bir joiz bo‘lsa, avvalo ularning qalbi va
ongida mafku-raviy immunitetni kuchaytirishimiz
zarur. Toki yoshlarimiz milliy o‘zligini, shu bilan
birga, dunyoni chuqur anglaydigan, zamon bilan
baro-bar qadam tashlaydigan insonlar bo‘lib
etish-sin. Ana shunda johil aqidaparastlarning
«da’-vati» ham, axloq-odob tushunchalarini rad
eta-digan, biz uchun mutlaqo begona g‘oyalar
ham ular-ga o‘z ta’sirini o‘tkaza olmaydi.YOsh

---

avlodimizni turli ma’naviy tajovuzlar-dan himoya
qilish haqida gapirganda, nafaqat xalqimizni
ulug‘laydigan buyuk xususiyatlar, ayni paytda
uning rivojlanishiga salbiy ta’-sir ko‘rsatgan, eski
zamonlardan qolib kelayot-gan noma’qul odatlar
haqida ham ochiq so‘z yuri-tishimiz zarur.
Birinchi navbatda xudbinlik va loqaydlik,
q a r i n d o s h - u r u g ‘ c h i l i k v a m a h a l l i y c h i - l i k ,
korrupsiya va manfaatparastlik, boshqa-larni
mensimaslik kabi illatlardan jamiyati-mizni
butunlay xalos etish to‘g‘risida o‘ylashimiz lozim.
Men bu o‘ta muhim vazifa keng jamoatchili-
gimizning, ayniqsa, ziyolilarimiz, olim va adib-
larimiz, san’at va madaniyat ahli, o‘zini ma’-
n a v i y a t s o h a s i g a b a g ‘ i s h l a g a n b a r c h a
insonlarning doimiy diqqat markazida bo‘lishini
i s t a r d i m . B u o ‘ r i n d a a n a s h u n d a y s a l b i y
xususiyatlarning eng xunuk ko‘rinishi bo‘lmish
hasad to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish joiz deb
o‘ylayman. Odamzot va jamiyat hayotida og‘ir
asoratlar qoldiradigan hasad tuyg‘usi avvalambor

---

boshqalarni ko‘rolmaslik, ularning yutug‘idan
quvonish o‘rniga, qandaydir kuyinish, ichiqoralik
oqibatida paydo bo‘ladi.SHuning uchun ham
muqaddas kitoblarimizda hasad insoniylikka
mutlaqo zid bo‘lgan jir-kanch odat sifatida qattiq
qoralanadi. Jumla-dan, muborak hadislarda
«Birovga hasad qilish-dan saqlaning, chunki olov
o‘tinni qanday kuy-dirib tugatsa, hasad ham
qilgan savob ishla-ringizni xuddi shunday
kuydirib tugatadi», deb aytilgani bejiz emas.Azal-
azaldan ochiqko‘ngil, samimiy va mehnat-kash,
yaxshilikni yuksak qadrlaydigan xalqimiz bunday
illatlardan doimo hazar qilib keladi. Lekin, ming
afsuski, umr yo‘llarida hasad ba-losiga ko‘p duch
kelamiz. Olis va yaqin tariximiz-da ne-ne buyuk
zotlar hasad va baxillik, ko‘-rolmaslik tufayli
qanday azob-uqubatlarni boshidan kechirgani,
sog‘lig‘i, hatto hayotidan ju-do bo‘lganini achchiq
misollarda ko‘rish mumkin.O‘zbek nomini, o‘zbek
ilm-fani va madaniya-tini, bir so‘z bilan aytganda,
xalqimizning yuk-sak salohiyatini, uning qanday

---

buyuk ishlarga qodir ekanini dunyoga namoyish
qilishda yurti-miz zaminidan etishib chiqqan
yuzlab ulug‘ zot-lar fidoiylik namunalarini
ko‘rsatib kelgan. Bunday insonlar diyorimizda
hozir ham ko‘plab topiladi va bundan keyin ham
ularning safla-ri kengayib boraveradi. Hamma
gap ana shunday insonlarga xayrixohlik bilan
m u n o s a b a t d a b o ‘ l i s h , u l a r n i q o ‘ l l a b -
quvvatlashda. Agar biz mamlakatimizning qaysi
shahar yoki qishlog‘ida bo‘lmasin, yilt etgan
iste’dod uchqunini ko‘rgan-da, hammamiz uni o‘z
vaqtida payqab, ardoklab, parvona bo‘lib, unga
yo‘l ochib bersak, barcha sa’y-harakat va
intilishlarimizni ana shunday oli-janob maqsadga
qaratsak, muxtasar aytganda, hasad qilib emas,
havas qilib yashashni hayoti-miz qoidasiga
aylantirsak, hech shubhasiz, biz milliy taraqqiyot
bobida yanada yuksak marralar-ni egallashga
erisha olamiz.Bu haqda gapirar ekanmiz,
ma’naviy hayoti-mizga jiddiy xavf soladigan yana
bir illat ha-qida to‘xtalib o‘tmoqchiman. SHaxsan

---

o‘zim bu il-latdan jirkanaman. SHu illatga
chalingan odam-ni ko‘rarga ko‘zim yo‘q. Bu —
s o t q i n l i q d i r . M e n h a r q a n d a y y o v u z l i k n i
sotqinliqdan ko‘raman. Ezgulik va haqiqatga
sadoqati bo‘lmagan, ularga ishonmagan odam
qo‘rqinchlidir. Tabiatida sot-qinlik xususiyati
bo‘lgan odam rahbarlik kursi-siga o‘tirib qolsa
bormi, u erda osoyishtalik yo‘qoldi, deyavering.
Ikkita odamning, ikkita mamlakatning o‘rtasidagi
urushni ham aynan shunday odamlar boshlab
beradi. SHu bois bunday odamlardan ogoh
bo‘lishimiz, ularga yonimizda o‘rin bo‘lmasligi
lozim. Agar tevarak-atrofimiz-dagi birorta kishida
shunday alomatlar sezila-yotgan bo‘lsa, ularni
d a r h o l t a r b i y a m i z g a o l i b , t o ‘ g ‘ r i y o ‘ l g a
boshlashimiz kerak.SHu munosabat bilan tarixda
ko‘p marta o‘z tas-dig‘ini topgan, men ham o‘z
tajribamda sinagan hayotiy bir haqiqatni yana bir
bor takrorlashni zarur deb hisoblayman: agar biz
ahil bo‘lsak, el-yurt manfaati yo‘lida bir tanu bir
jon bo‘lib yashasak, o‘zimizdan sotqin chiqmasa,

---

o‘zbek xalqini hech kim hech qachon enga
olmaydi.Bu hayotda odam ba’zan o‘zini yo‘qotib
qo‘yadi-gan g‘oyat murakkab muammolarga
duch keladi. Kes-kin vaziyatdan chiqishning iloji
yo‘qsek tuyula-digan holatlar bor. SHunday
paytda, ishda va hayot-da, jamiyatda og‘ir
savdolarga duch kelganda kim o‘zining yo‘lini
yo‘qotmasligi mumkin? O‘ylay-manki, birinchi
navbatda o‘z kuchiga ishongan, ru-hiy dunyosi,
ma’naviy olami baquvvat bo‘lgan odamgina
bunday vaziyatdan yorug yuz bilan chiqa oladi.
Ma’naviy boylik shunday paytda odamga katta
kuch va madad beradi.SHu ma’noda, insonning
ma’naviyati yuksa-lishi bilan uning irodasi ham
kuchayib boradi, desak, yanglishmagan bo‘lamiz.
Iroda — bu aslida mustahkam ishonch demakdir.
Irodasi baquvvat odam o‘ziga ishonadi va har
qanday murakkab va-zifani ham o‘z zimmasiga
olishdan qo‘rqmaydi. SHuning uchun ham
yuksak irodali insonga suya-nish mumkin.
Bunday kishilar boshingizga bi-ror-bir tashvish

---

yoki muammo tushgudek bo‘lsa, loqayd qarab
turolmaydi. Hech ikkilanmasdan, yoningizda
turib, qo‘lidan kelgancha yordam berish-ga,
qiyinchiliklarni siz bilan birgalikda en-gishga
harakat qiladi.Lekin birovning hayotiga, yon-
atrofda so-dir bo‘layotgan voqea-hodisalarga
betaraf va beparvo qarab, shunchaki kuzatuvchi
bo‘lib yashay-digan odamdan qo‘rqish kerak.
Ulardan hech qachon yaxshilik chiqmaydi.
CHunki ularda na iymon, na iroda bo‘ladi. Ular
hatto o‘z xalqi va Vatani taqdiriga ham bamisoli
begona odamdek qa-raydi. Azaldan ma’lumki,
beparvo odam dushmandan ham xavfliroqdir.
CHunki dushmanning kimligi, asl qiyofasi siz
uchun oldindan ma’lum bo‘ladi. Biroq loqayd va
beparvo odamning qiyofasini birdaniga bilib
bo‘lmaydi. SHuning uchun u ichin-gizda yurib,
sizga qarshi tish qayraydigan dush-manlar uchun
imkoniyat yaratib beradi.Mashhur faylasuflardan
biri ana shu hayotiy haqiqatni chuqur taxlil etib,
quyidagi haqqo-niy fikrlarni bayon qilgan:

---

«Dushmanlardan qo‘rqma — nari borsa, ular
seni o‘ldirishi mum-kin. Do‘stlardan qo‘rqma —
nari borsa, ular sen-ga xiyonat qilishi mumkin.
Befarq odamlardan qo‘rq — ular seni o‘ldirmaydi
ham, sotmaydi ham, faqat ularning jim va
beparvo qarab turishi tufayli er yuzida xiyonat va
qotilliklar sodir bo‘laveradi».Har bir inson
hayotida g‘oyat muxim ahamiyatga ega bo‘lgan
ana shunday fikrlarni unib-o‘sib ke-layotgan
yoshlarning ongiga singdirish, ularni hayot
sinovlariga bardoshli etib tayyorlash bizning ota-
ona, ustoz-murabbiy, rahbar-rahnamo sifa-tidagi,
shu muqaddas yurt fuqarosi sifatidagi muqaddas
burchimizdir.Bu boradagi eng dolzarb vazifamiz
— yuqorida zikr etilgan barcha jarayonlarning
ilmiy-na-zariy asoslarini, ularning yangi qirralarini
mukammal ochib berish, o‘quvchilarimiz, talaba-
larimizga, keng jamoatchilikka sodda, lo‘nda qilib
tushuntirib borish va ularni bugungi za-mon
talablariga javob beradigan jamiyat quri-lishining
faol bunyodkorlariga aylantirishdan iborat.Buning

---

uchun avvalambor taraqqiyotimizning har bir
yo‘nalishi — jamiyatimizdagi siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy, ma’naviy munosabatlar-ning rivoji
haqida maxsus adabiyotlar yaratish tizimini
yanada takomillashtirish zarur.Albatta, bu masala
bo‘yicha ijtimoiy fan-lar sohasida ma’lum ishlar
qilinmoqda, ammo xolisona aytadigan bo‘lsak, bu
borada chop etil-gan ko‘pchilik darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalari, ommabop adabiyotlarning ham,
aksariyat soha mu-taxassislarining ham saviyasi
talab darajasi-da emasligini qayd etishga
majburmiz. Bunday noxush holatlarga barham
berish vaqti keldi.Hech shubhasiz, yurtimizda
erkin, adolatli va farovon hayot qurish jarayonida
ijtimoiy-siyosiy munosabatlar, odamlarning ongi
va ta-fakkuri ham o‘ziga xos, shu bilan birga,
mut-laqo yangicha ma’no kasb etib bormoqda.
Xusu-san, shaxs va davlat, inson va jamiyat
o‘rtasidagi munosabatlar yangicha mazmun va
shakl topib, yangi xususiyatlar, yangi tamoyillar
asosida takomillashib borayotganini sezish,

---

anglash qiyin emas.Binobarin, bularning barchasi
yangicha qad-riyatlar va demokratik prinsiplar
mohiyatiga, o‘z turmush va tafakkur tarzimizga
mos, biz bar-po etishga intilayotgan erkin
fuqarolik jami-yati talablariga javob beradigan
munosabatlar sifatida ijtimoiy fanlarning asosiy
tadqi-qot mavzulariga aylanishi darkor.Bu
boradagi eng muhim vazifa shundan ibo-ratki,
har qaysi fuqaro, har qaysi inson ja-miyat
taraqqiyoti va uni yangilashga, ma’naviy
hayotimizni turli tahdid va xurujlardan himoya
qilish masalasiga bo‘lgan o‘z burchi va mas’uliya-
tini aynan ana shu asosda aniklab olishi zarur.Bu
masala haqida chuqurroq o‘ylab ko‘radigan
bo‘lsak, shu tamoyillarga tayangan jamiyatning
o‘ziga xos ijtimoiy shakl-shamoyili, uning
qiyofasi, rivojlanish yo‘llari, ustuvor xususi-yatlari
to‘g‘risidagi aniq tasavvur turli fikr, bahs-
munozaralar orqaligina ayon bo‘lishini e’tirof
etishimiz va buni o‘zimizga mezon qilib olishimiz
zarur.Bunday keng ko‘lamli va o‘ta muhim

---

m a s a l a - l a r n i h a l q i l i s h d a d a v l a t i m i z v a
jamiyatimiz ijtimoiy fanlar sohasida faoliyat olib
bora-yotgan ilmiy-tadqiqot institutlari, oliy o‘quv
yurtlari, turli ijtimoiy markazlar, avvalam-bor,
Ma’naviyat targ‘ibot markazi, Milliy g‘oya va
mafkura ilmiy-amaliy markazi tomonidan har
tomonlama asoslangan chuqur taklif va tav-
siyalarni kutishga to‘la haklidir.Ayniqsa, bugungi
murakkab mafkuraviy ja-rayonlarni ilmiy-amaliy
jihatdan atroflicha tahlil qilish va baholash,
ularning ustuvor yo‘na-lishlarini, kimga va
nimaga qarshi qaratilga-nini aniqlash, aholi turli
q a t l a m l a r i g a t a ’ - s i r i n i o ‘ r g a n i s h , m i l l i y
manfaatlarimizga, hayot tarzimizga zid bo‘lgan
zararli g‘oyalar va maf-kuraviy xurujlarning
mohiyatini ochib berish, fuqarolarimiz qalbida
milliy tafakkur va sog‘-lom dunyoqarash
asoslarini mustahkamlash alo-hida ahamiyat
kasb etadi.Faqat ana shunday asosda yoshlarni
o‘z fikri-ga ega, turli ma’naviy xurujlarga qarshi
sobit tura olishga qodir bo‘lgan, irodali, fidoyi va

---

vatanparvar insonlar etib tarbiyalashga erishish
mumkin. Bu borada ma’naviy-ma’rifiy targ‘ibot
ishlarining ta’sirchanligini ta’minlaydigan
zamonaviy informatsion va kompyuter texno-
logiyalarini keng joriy etish, jamiyatimizning
mafkuraviy immunitetini kuchaytirishga qara-
tilgan samarali usul-uslublarni ishlab chiqish,
davlat va jamoat tashkilotlari uchun tegishli
tavsiya va qo‘llanmalarni tayyorlash bugungi kun-
da muhim vazifamizga aylanib borayotganini
c h u q u r t u s h u n i b o l i s h i m i z z a r u r .
5 . M a v z u : P r a v o s l a v c h e r k o v l a r i d i n i y
atributlariReja:Pravoslav oqimi haqidaPravoslav
oqimi bayramlariPravoslav cherkovining asosiy
xususiyatlariPravoslav oqimi. Pravoslav oqimi
xristianlikning uch asosiy yo’nalishidan biri
o’laroq, tarixan uning sharqiy shahobchasi
sifatida ro’yobga chiqdi va shakllandi. Bu oqim
asosan Sharqiy Evropa, Yaqin Sharq va Bolqon
mamlakatlarida tarqalgan. Pravoslav atamasi
yunoncha ortodoksiya so’zidan olingan bo’lib, ilk

---

davr xristian yozuvchilari asarlarida uchraydi.
Pravoslaviening kitobiy asoslari Vizantiyada
shakllandi, chunki bu yo’nalish u erdagi hukmron
din edi.Muqaddas kitob bo’lmish Injil va
muqaddas o’gitlar IV-VIII asrlardagi etti butxona
Soborlarining qarorlari, shuningdek Afanasiy
Aleksandriyskiy, Vasiliy Velikiy, Grigoriy
Bogoslov, Ioann Damasskiy, Ioann Zlatoust kabi
yirik cherkov xodimlarining asarlari ushbu oqim
ta`limotining asosi deb tan olingan.Xristianlikning
Sharqiy tarmog’i bo’lmish pravoslaviyaning
rivojlanishi jarayonida 14 Mustaqil (avtokefal)
cherkovlari: Konstantinopol, Aleksandriya,
Antioxiya, Quddus, Rus, Gruziya, Serb, Rumin,
B o l g a r , K i p r , E l l a d a , A l b a n i y a , P o l s h a ,
C h e x o s l o v a k i y a , A m e r i k a c h e r k o v l a r i
shakllangan.Pravoslav oqimida sirli rasm-
rusumlar muhim o’rin egallaydi. Cherkov
ta`limotiga ko’ra, bunday paytlarda Xudo
tomonidan dindorlarga alohida savoblar nozil
bo’ladi.Cho’qintirish - sirli hodisasi. Bunda dindor

---

o’z tanasini uch marta suvga botirishi Xudo-otani,
O’g’ilni va Muqaddas ruhni chaqirish bilan ruhiy
tug’ilishni kasb etadi.Badanga eleyni surkash
ham sirli bo’lib, bunda dindorga Muqaddas
r u h n i n g r u h i y h a y o t g a q a y t a r u v c h i v a
chiniqtiruvchi ehsonlari ulashiladi.Poklanishning
sirliligi. Unda dindor non va vino ko’rinishida o’z
b a d a n i d a I s o q o n i n i a b a d i y h a y o t g a
tayyorlaydi.Nadomatning sirliligi shundaki, dindor
o’z gunohlarini din peshvosi oldida tan oladi, din
peshvosi esa uning gunohlarini Iso nomidan
kechiradi.Ruhoniylikning sirliligi u yoki bu shaxsni
ruhoniy darajasiga ko’tarish uchun episkopning
qo’lini o’sha shaxs badaniga tegizishi (yoki
qo’yishi) orqali amalga oshiriladi.Badanni eley
bilan ishqalash sirida Xudoning ruhiy va jismoniy
zaifliklarni tuzatuvchi lutfu marhamatidan umid
qilinadi.Pravoslav cherkovi bayramlar va diniy
marosimlarga alohida ahamiyat beradi. Post
d i n i y m a r o s i m i o d a t d a , k a t t a c h e r k o v
bayramlaridan oldin o’tkaziladi. Postning

---

mohiyati inson ruhini tozalash va yangilash, diniy
hayotning muhimi voqealariga tayyorgarlikdan
iborat.Rus Pravoslaviyasining ko’p kunlik postlari
to’rtta: Pasxa oldidan, Pyotr va Pavel kuni
oldidan, Bogoroditsa uyqusidan oldin va Iso
tug’ilgan kundan oldin.Buyuk bayram ichida
Pasxa birinchi o’rinda turadi. Pasxa Isoning
o’lganidan so’ng qayta tirilganini nishonlab
o’tkaziladigan bayram. U yilning 22 aprelidan
m a y o y i n i n g b i r i n c h i y a k s h a n b a s i g a c h a
o’tkaziladigan bayram. U «Ottsovskiy den»dan
avval o’tkaziladi. Pasxaning tarixi yahudiylikdagi
p e s a x b a y r a m i b i l a n b o g ’ l i q b o ’ l i b , u
yahudiylarning Misrdan qochib chiqishi va
ozodlikka erishishini nishonlanishidir. Xristianlik
yahudiylikdan to’la ajralib chiqqach pasxa
yangicha tus olgan.Pasxadan so’ng pravoslav
dinining o’n ikki kunlik o’n ikki muhim bayrami
boshlanadi. Ular: Iso tug’ilishi, Sretenie, Isoni
cho’qintirish, Preobrajenie, Quddusga kirish,
Isoning osmonga ko’tarilishi, Troitsa Muqaddas

---

butning osmonga ko’tarilishi, Blagoveshanie
(Injilning nozil bo’lishi), Rojdestvo Bogoroditsi
(Isoning xochga osilishi) va hakozo.X asr
o ‘ r t a l a r i d a n a s r o n i y l i k k a t o l i t s i z m v a
pravoslaviyaga asta-sekin ajrala boshladi. 1054-
yildan keyin, papa Lev IX Vizantiya imperiyasi
cherkovini la'natlagach, pravoslaviya mustaqil
yo‘nalish sifatida butunlay ajralib chiqdi.Avval
boshdanoq pravoslaviyening yagona markazi
bo‘lmagan, chunki Vizantiyadagi cherkov
hokimiyati imperiyaning eng katta viloyatlarida
joylashgan to‘rt patriarx o‘rtasida taqsimlangandi.
Bular — Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya
(Yunon) va Quddus patriarxlari edi.Vizantiya
imperiyasi parchalanib ketgach, patriarxlarini har
biri mustaqil pravoslav cherkovini boshqara
boshladi.Keyinchalik Yaqin sharq va Sharqiy
Yevropadagi boshqa mamlakatlarda ham
a v t o n o m p r a v o s l a v c h e r k o v l a r i v u j u d g a
keldi.Pravoslav ta'limoti asosini muqaddas kitob
(Bibliya) hamda muqaddas rivoyatlar (cherkov

---

rahnamolari hamda dunyo nasroniylari yig‘ini
qarorlari) tashkil etadi.Pravoslavlar ham,
katoliklar singari, nasroniylikning asosiy
aqidalarini e'tirof etishadi. Ular — Xudoning uch
birlikdan iboratligi, xudoning gavdalanishi,
istigfor, Iisus Xristning tirilishi va arshi a'loga
ko‘tari l ishi dir.Pravoslaviyening farqi esa kult
s h a k l l a r i d a , s h u n i n g d e k , r u h o n i y l a r n i n g
jamiyatdagi holatidir. Pravoslav ruhoniylar oq
(uylangan) va qora (uylanmaslik to‘g‘risida
q a s a m
i c h g a n )
r u h o n i y l a r g a
b o ‘ l i n a d i . P r a v o s l a v i y e d a r a s m - r u s m l a r n i
bajarishdagi o‘ziga xoslik shundan iboratki,
ruhoniy Xudo va samoviy kuchlar bilan bevosita
muloqotni ta'minlovchi vositachi, xolos. U, qavm
kabi, oddiy odamdir.Rim papasi esa Xudoning
yerdagi noibi, binobarin, Xudo kabi topinish
ob'yektidir.Muqaddas kitob bo’lmish Injil va
muqaddas o’gitlar IV-VIII asrlardagi yetti butxona
soborlarining qarorlari, shuningdek, Afanasiy
Aleksandriyskiy, Vasiliy Velikiy, Grigoriy

---

Bogoslov, Ioann Damaskin, Ioann Zlatoust kabi
yirik cherkov xodimlarining asarlari ushbu oqim
ta’limotining asosi deb tan olingan.Xristianlikning
Sharqiy tarmog’i bo’lmish pravoslaviyaning
rivojlanishi jarayonida 15 mustaqil (avtokefal)
c h e r k o v : K o n s t a n t i n o p o l , A l e k s a n d r i y a ,
Antioxiya, Quddus, Gruzin, Serb, Rumin, Bolgar,
Kipr, Ellada, Alban, Polyak, Chexiya, Slovakiya,
Rus va Amerika cherkovlari vujudga keldi. Bu
cherkovlardan eng kattasi Rus pravoslav
cherkovi (RPCH, boshqa rasmiy nomi Moskva
patriarxati) bo’lib, unga 19 ming cherkov va 127
yeparxiya birlashgan. Bulardan 150 dan ortiq
cherkov va 5 yeparxiya chet elda faoliyat olib
boradi. Pravoslav oqimida sirli rasm-rusumlar
muhim o’rin egallaydi. Cherkov ta’limotiga ko’ra,
bunday paytlarda Xudo tomonidan dindorlarga
alohida savoblar nozil bo’ladi. 
Cho’qintirish sirli hodisasi (tainstvo). Bunda
dindor o’z tanasini uch marta suvga botirishi,
Xudo-Otani, o’g’ilni va Muqaddas ruhni chaqirishi

---

bilan ruhiy tug’ilishni kasb etadi. 
Badanga miro surkash ham sirli bo’lib, bunda
dindorga Muqaddas ruhning ruhiy hayotga
q a y t a r u v c h i v a c h i n i q t i r u v c h i e h s o n l a r i
ulashiladi. 
Poklanishning sirliligi. Unda dindor non va vino
ko’rinishida o’z badanida Iso qonini abadiy
h a y o t g a t a y y o r l a y d i . N a d o m a t n i n g
sirliligi shundaki, dindor o’z gunohlarini din
peshvosi oldida tan oladi, din peshvosi esa uning
gunohlarini Iso nomidan kechiradi. 
Ruhoniylikning sirliligi u yoki bu shaxsni ruhoniy
darajasiga ko’tarish uchun yepiskopning qo’lini
o’sha shaxs badaniga tegizishi (yoki qo’yishi)
orqali amalga oshiriladi. 
Nikohning sirliligi. Bunda kelin-kuyov turmush
qurish, farzand ko’rish va uni tarbiyalashga oq
fotiha oladilar. Badanni yeley bilan ishqalash
sirida Xudoning ruhiy va jismoniy zaifliklarni
t u z a t u v c h i l u t f u m a r h a m a t i d a n u m i d
qilinadi.Pravoslav cherkovi bayramlar va diniy

---

m a r o s i m l a r g a a l o h i d a a h a m i y a t b e r a d i .
Pasxadan so’ng pravoslav dinining o’n ikki kunlik
o’n ikki muhim bayrami boshlanadi. Ular:Bibi
Maryamning tug’ilishi (Rojdestvo Bojьey
materi); Isoning xochini tiklash (Vozdvijenie
k r e s t a G o s p o d n y a ) ; B i b i M a r y a m n i n g
ibodatxonaga kirishi (Vvedenie vo xram
Presvyatoy Bogoroditsы); Isoning tug’ilishi
( R o j d e s t v o X r i s t o v o ) ; I s o n i c h o ’ q i n t i r i s h
( K r e щ e n i e G o s p o d n y a ) ; O l q i s h l a s h
( S r e t e n i e ) ; X u s h x a b a r n i n g n o z i l b o ’ l i s h i
(Blagoveщanie); Isoning Quddusga kirishi (Vxod
Gospodnya v Ierusalim) – pasxa postidan 6
haftadan keyingi yakshanba; Isoning qayta
tirilishi (Voskresenьe Xristovo) – Pasxa, bahorgi
kecha va kunduz tengligi va oy to’lishgan birinchi
y a k s h a n b a ; I s o n i n g o s m o n g a k o ’ t a r i l i s h i
(Voznesenie Iisusa) – Pasxadan 39 kun
keyin; Muqaddas Ruhning tushishi (Soshestvie
svyatogo duxa–Troitsin Denь); Iso qiyofasining
o’zgarishi (Preobrajenie) – 6 avgustda. Cherkov

---

yili eski hisobga muvofiq 1 sentyabrdan
boshlanadi. 8 sentyabrь kuni «Rojdestvo Bojьey
materi» bayrami o’tkaziladi. 12 sentyabrь kuni
«Vozdvijenie kresta Gospodnya» bayrami
nishonlanadi. Bu bayram imperator Irakliy
davrida Iso krestining forslar tutqunidan qaytarib
olib kelinishiga bag’ishlanadi. 21 noyabrь kuni
«Vvedenie vo xram Presvyatoy Bogoroditsы»
bayrami o’tkaziladi. Bu bayram uch yoshli
Maryamning birinchi ruhoniy tomonidan Qadimiy
A h d i b o d a t x o n a s i g a o l i b k i r i l g a n l i g i g a
bag’ishlanadi. Ibodatxonaga kirish bayramidan
bir hafta oldin, yaьni 15 noyabrda Rojdestvo
posti boshlanadi. Va nihoyat, 20 dekabrda
Rojdestvo bayrami kiradi va 31 yanvargacha
davom etadi.Isoning cho’qintirilishi (Kreщenie
Gospodnya) bayrami 6 yanvarda nishonlanadi.
B u b a y r a m I s o n i n g Y a h ’ y o t o m o n i d a n
cho’qintirilishiga bag’ishlanadi.Navbatdagi yana
bir yirik bayram Sretenie (olqishlash, kutib olish)
bayramidir. Bu bayram Iso tug’ilgach, avliyo

---

S i m e o n t o m o n i d a n u n i k u t i b o l i n i s h i g a
bag’ishlanadi.Buyuk bayramlar ichida Pasxa
birinchi o’rinda turadi. Pasxa – Isoning o’lganidan
so’ng qayta tirilganini nishonlab o’tkaziladigan
bayram. Pasxaning tarixi yahudiylikdagi peysax
bayrami bilan bog’liq bo’lib, u yahudiylarning
M i s r d a n q o c h i b c h i q i s h i v a o z o d l i k k a
erishishining nishonlanishidir. Xristianlik
yahudiylikdan to’la ajralib chiqqach Pasxa
yangicha tus olgan.Yuqorida sanab o’tilgan
bayramlar oldidan ularga tayyorgalik sifatida turli
muddatli postlar o’tkaziladi. Postning mohiyati
inson ruhini tozalash va yangilash, diniy
hayotning muhim voqealariga tayyorgarlikdan
iborat.Rus Pravoslavining ko’p kunlik postlari
(ro’zalari) bo’lib, ular to’rtta: Pasxa oldidan, Pyotr
va Pavel kuni oldidan, Bogoroditsa uyqusidan
oldin va Iso tug’ilgan kundan oldin bo’ladigan
postlar. Pasxa oldidan bo’ladigan «Velikiy post»
40 kunga cho’ziladi. Ushbu post davrida – eski
hisob bo’yicha 25 martda «Blagoveshenie»

---

bayrami o’tkaziladi. Post boshlanishidan olti hafta
o’tgach yakshanba kuni xristianlikning o’n
ikkinchi bayrami yoki 8-bayram «Xudoning
Quddusga kirishi» nishonlanadi.Pravoslav
oqimidagi diniy mansablar. Pravoslav oqimidagi
diniy mansablar.Pravoslav cherkovida ruhoniylar
uch tabaqaga bo’linadi: 1) diakon, 2) ruhoniy
(svyaщennik), 3) yepiskop.Diakon (grek.
“xizmatchi”) ruhoniylikning eng quyi tabaqasi
hisoblanadi. U mustaqil hech qanday ibodatni
boshqara olmaydi, balki faqatgina ruhoniy yoki
yepiskopga ibodat marosimini o’tkazishda
yordam bera oladi, xolos. Uni ruhoniylik sirliligiga
(tainstvo) yepiskop qabul qiladi. Katta diakonlar
protodiakon, rohib diakonlar ierodiakon, katta
ierodiakonlar arxidiakon deb ataladi.Ruhoniy
(svyaщennik) yoki ierey pravoslav ruhoniyligining
ikkinchi tabaqasi hisoblanadi. U boshqalarni
ruhoniylikka bag’ishlash va cherkov suvini
muqaddaslashtirishdan boshqa barcha sirli
marosimlarni bajara oladi. Kichik ruhoniylar ierey,

---

katta ruhoniylar protoierey va eng katta
r u h o n i y l a r
p r o t o p r e s v i t e r
d e b
nomlanadi.Yepiskop yoki arxierey ruhoniylikning
eng oliy unvoni hisoblanadi. Yepiskoplar barcha
ibodat va sirli marosimlarni bajara oladilar.
Shuningdek, ular ma’lum bir shahar, oblast
cherkovi yoki yeparxiyani boshqara oladilar.
Nisbatan kattaroq yepiskoplar arxiepiskop
deyiladi. Poytaxt shaharlarning yepiskoplari
mitropolit deb ataladi. Pravoslav cherkovining
eng oliy mansabi patriarxdir.Pravoslav yo’nalishi
O’zbekiston hududiga Rossiya orqali kirib kelgan.
1871 yil 4 mayda Rossiya imperatori tomonidan
Toshkentda Turkiston (hozirgi vaqtda O’rta Osiyo
va Toshkent) yeparxiyasini ochishga qaror
qilindi.1880-yillarga kelib, Rus pravoslav cherkovi
(RPCH) o’zining yangi ibodatxonalari sonini
ko’paytirishga harakat qildi. Ularning aksariyati
Sirdaryo va Farg’ona viloyatlarida qurildi.1916 yil
16 dekabrda imperator buyrug’i bilan Turkiston
kafedral sobori Vernыydan (hozirgi Almati)

---

Toshkent shahriga ko’chirildi.Cherkovlar soni
1930-yillarga qadar O’zbekiston hududida O’rta
Osiyo mintaqasining boshqa hududlariga
nisbatan ko’p edi. 1920-40-yillarda O’rta Osiyo
va Qozog’istonda xristian diniga mansub turli
etnik guruhlar ko’payib bordi. Ikkinchi jahon
urushi va undan so’ng O’zbekistonga Rossiya,
Ukraina, Belorusiya, Moldova va Boltiqbo’yi
mamlakatlaridan ko’plab aholi evakuatsiya
qilindi, pravoslaviega e’tiqod qiluvchi aholining
soni taxminan 1 millionga yetdi.1990 yil 20
iyuldan O’rta Osiyo va Toshkent yeparxiyasi
yepiskop sifatida, 1991 yil 23 fevraldan e’tiboran
arxiepiskop Vasiliy Zaxarovich Ikim (ruhoniylik
i s m i – V l a d i m i r ) r a h b a r l i g i d a b o s h q a r i b
kelinmoqda. Uning tasarrufiga O’zbekistondan
t a s h q a r i Q i r g ’ i z i s t o n , T o j i k i s t o n v a
Turkmanistondagi rus pravoslav cherkovlari
kiradi. Rus pravoslav cherkovining O’rta Osiyo va
Toshkent yeparxiyasi O’zbekistonning 11 ta
hududiy tuzilmasida o’zining ibodatxonalari va

---

markaziy boshqaruv organi hamda diniy o’quv
yurtiga ega.Ko'pincha pravoslav cherkovida
yangi kelganlar turli xil xususiyatlarga ega bo'lib,
q a n d a y q i l i b o ' z i n i t u t i s h k e r a k l i g i n i
tushunishmaydi.Keling, bilamizki, ibodat vaqtida
siz cherkovni aylanib chiqa olmaysiz va
o'zingizning shaxsiy narsalaringizni qilolmaysiz,
ya'ni sham qo'yishgan va hokazo. Umumiy
holda, bu shunday. Biroq har yakshanba kuni
ertalab pravoslav cherkovida ketma-ket ikkita
xizmat mavjud - matinlar va liturgiya. Ularning
o r a s i d a g i o r z u s y o ' q , s h u n i n g u c h u n
parishionchilar liturgyni kutib, sham yoqtirib,
ibodat qilishadi. Shuning uchun, ma'badda bir
tartibsizlik mavjud.Ko'pchilik suvga cho'mish va
uni qanday qilib to'g'ri qilish kerakligi bilan bog'liq
qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ma'lumki,
pravoslavlar o'ngdan chapga o'ng qo'l bilan
suvga cho'mishgan. Barmoqlaringizni to'g'ri
ravishda kattalashtirishingiz kerak bo'ladi - katta,
indeks va o'rtalar bir-biriga bog'lab, ikkinchisi esa

---

qo'lingizning hovuchiga bosiladi. Buni o'rganish
kerak, lekin agar u birinchi navbatda ishlamasa,
u qo'rqinchli emas.Kneeling. Pravoslav imonlilar,
misol uchun, katoliklarni yoqtirmaydilar. Ular
yiqilib, qo'llariga suyanishdi va peshanalariga
erga tegadilar. Kneeling zaruriy shart emas,
aksincha dindorlikning shaxsiy namoyonidir.
Shuning uchun ko'pchilik boshlarini egib yoki
oldinga egilib, o'tirishadi. Xizmat davomida siz
faqat sharmandalik bilan turishingiz mumkin.
Hech kim hukm qilmaydi, yoki tizzangizga
tushmaydi. Ehtimol, vaqti bilan paydo bo'lish
istagi.Jamoatda qanday va qanday qilib o'pish
kerak. Birinchidan, piktogrammalardan o'pishim
kerak. Bunga dastur deyiladi. Bunday holda
suvga cho'mish kerak. Shuningdek, muqaddas
marosim paytida muqaddas kubogni o'pish,
r u h o n i y n i n g q o ' l i d a n q u t q a r i s h v a
boshqalar.Pravoslavda umumiy e'tirof yo'q.
Liturgi davrida o'qilgan diniy e'tiqod yo'q. Har bir
cherkov ruhoniyga shaxsan e'tirof etishi

---

k e r a k . X i z m a t g a b i r i n c h i b o ' l i b k e l g a n
odamlarning boshida, parishionerlarning
qo'shiqlari hayratlanarli. Va haqiqat, musiqaning
yarmidan ko'pi ishlaydi. Ko'pincha bu kichik
xordir. Avvaliga, bu deyarli uzluksiz qo'shiq,
ayniqsa, ibodatning matni deyarli o'zgarmas deb
hisoblasa, diqqatni tortadi. Ammo vaqt o'tib,
X u d o n i n g h u z u r i g a k i r i s h o s o n r o q
bo'ladi.Ko'pchilik ruhoniylarning uzoq vaqtdan
beri davom etayotgani ko'rinib turibdi. Ha, siz
matni kesib, o'zingizni yanada aniq ifodalashingiz
mumkin. Ammo keyinchalik u pravoslav ibodat
qilmaydi. Ibodatlar behuda emas. Bundan
tashqari, birinchi pravoslav xizmatlari kamdan
kam 5 soat davom etdi. Va faqat asrlar o'tgach,
b u d a v r a s t a - s e k i n k a m a y d i . P r a v o s l a v
cherkoviga safari har bir inson uchun muhim
qadamdir. Va bu qanday yoshda bo'lishining
a h a m i y a t i y o ' q . X i z m a t g a b o r i s h n i
istaganingizdan so'ng, ma'badga borishingiz
kerak. Qo'rqmang va biror narsa noto'g'ri

---

ketishini tashvishlanmang. Ma'badni ziyorat
qilish, avvalo, Xudo bilan muloqot qilishdir va bu
haqda unutishingiz kerak emas.6.Mavzu: Abu
Rayxon Beruniy asarlarida diniy marosimlarning
yoritilishiREJA:1.ABU RAYHON BERUNIYNING
HAYOTI VA IJODI 2.BERUNIY AL-XORAZMIY,
A L - F A R G O N I Y T A B I A T N I B I L I S H ,
ORGANISHDA ASOSLANGAN KUZATISHLARI
3.ABU RAYHON BERUNIYNING TALIMOTLARI
V A A S A R L A R I H A Q I D A . A B U R A Y H O N
BERUNIYNING HAYOTI VA IJODI O’rta asrlarda
yashab ijod etgan olimlardan biri, Abu Rayhon
Beruniy 973- yilning 4- sentabirida Xorazmning
qadimiy Kot ( hozirgi Beruniy shaxri ) ga yaqin
joyda dunyoga kelgan. Uning ismi Muhammad,
Otasining isni esa Ahmad bolib, Beruniy sozi
uning kelib chiqishini bildiruvchi nomdir. Beruniy
forscha Berun ( Tashqari) sozidan olingan va
shaxar tashqarisida tugilgan yoki osha yerda
yashovchi degan manoni bildiradi. Abu Rayxon
esa uning laqabi bolib, fors tilida Rayxonli kishi

---

degan manoni anglagandi.Beruniy ota-onadan
yetim qolgach, uni osha davrning mashxur
olimlaridan Xorazmlik astronom va matematik
Abu Nasr Ibn Irok ( taxminan yilda vafot etgan)
oz tarbiyasiga oladi va unga astronomiya xamda
matematikani orgatadi. Beruniyning Geodeziya
deb atalgan yirik asarida keltirilgan estaliklaridan
quyidagi sozlarni keltirib otish orinlidir: Kop
kunlarim yaxshi odamlar soyasida otdi. Iroqlar
oilasi oq sut berib katta qildi. Oilaning Mansuri
meni oz tarbiyasiga oldi. Hurmat pogonasidan
asta- asta yuqoriladim. Bu sozlar olimning
birinchi ustozi Abu Nasr bolganidan dalolat
beradi. Shuning uchun Beruniny qarilik chagimda
ham oz ustozi va murabbiysining tabbaruk
nomini cheksiz minatdorchilik va hurmat bilan
tilga oladi.Beruniy feadal tuzumi va islom dini
xukumron bolgan bir davrda yashab ijod etgan.
Bunday sharoitda fanda yangiliklar ijod etish
goyat ogir va hatarli edi. Shunga qaramay u
ozining butun kuchi va hayotini ilmu fan yolida

---

hizmat qilishga sarfladi. Bunda olimning quyidagi
sozini eslab otish orinlidir: Mening hamma
istaklarim, butun vujudim ilm olish va tarqatishga
qaratilgandir va men buni ozim uchun ulug baxt
deb bilaman. Shunday olijanob goyalar bilan
qurollangan Beruniy dastaval ozining ustozi Abu
Nasr tomonidan yozilib, unga qollanma sifatida
tagdim etilgan satranomiya va matematkaga doir
15 ta risolani mutolaa qiladi, Beruniy Orta asr
Sharq uygonishi sharoitida haqiqiy ilmiy
t a b i a t s h u n o s l i k k a a s o s s o l d i , u
tabiatshunoslikning turli sohalarida oz davri
uchun taajjubga soluvchi shunday ilmiy va
faraziy fikrlarni olga surdiki, ular bir necha
asrlardan song Evropa ilmida oz isbotini
topdi.Beruniy al-Xorazmiy, al-Fargoniy tabiatni
b i l i s h , o r g a n i s h d a a s o s l a n g a n k u z a t i s h ,
taqqoslash, tajriba, mantiqiy umumlashtirish tahlil
kabi metodlarini oz tadqiqotlarida togri qollash
asosida ularni ilmiy mazmun jihatidan boyitdi. U
oz ilmiy faoliyati jarayonida tabiatni bilishning

---

tajriba ilmiy metodini ishlab chiqdi. Beruniyning
bu metodiga kora, tabiatni bilishda eskilik,
f a n a t i z m , a q i d a c h i l i k , s h a x s i y g a r a z ,
s u b e k t i v i z m d a n o z o d , b o l i s h , a k s i n c h a ,
tabiatning oziga, uni kuzatishda tajribaning rad
etib bolmaydigan dalillariga asoslanish lozim.
Shuni alohida takidlash kerakki, Beruniy
asarlarida, uning tabiiy-ilmiy qarashlari bilan
bogliq chuqur ijtimoiy-falsafiy mulohazalar,
umumlashmalar ham oz ifodasini topgan. U
Forobiy falsafiy talimotiga asoslanib ollohni
h a m m a n a r s a n i n g b i r i n c h i s a b a b i , d e b
hisoblaydi. Uning tushunishicha ham xudo
hamma narsaning yaratuvchisi ekanligi etirof
qilinadi. Lekin Beruniy shu birinchi sababdan
kelib chiqqan hamma narsaning rivojlanish va
ozgarish huquqini tabiatga beradi. BERUNIY AL-
XORAZMIY, AL-FARGONIY TABIATNI BILISH,
O R G A N I S H D A
A S O S L A N G A N
KUZATISHLARIUning talimoticha, tabiatda
hamma narsa tabiiy qonunlar asosida yaratiladi,

---

tabiat ozining tabiiy kuchiga ega bolib, shu kuch
tasirida tabiatda toxtovsiz harakat, ozgarish,
osish, rivojlanish, vujudga kelish, emirilish, halok
bolish jarayonlari sodir boladi. Bulardan shunday
xulosaga kelish mumkinki Beruniy oz falsafiy
qarashlarida deizmga yaqin pozitsiyada turgan.
U moddiy dunyoning adabiyligi haqida gapiradi.
Beruniy fikricha, xudo va boshlangich modda,
yani materiyadan boshqa hech narsa bolmagan.
Borliq abadiy, u ozgarish va taraqqiyotdadir.
Materiya muayyanlik libosiga burkanadi, u
faoldir, harakat tamomila materiyaga tegishli, u
ruhni modda bilan boglaydi va uni turli shakllarda
kezib yurishga majbur etadi. ABU RAYHON
BERUNIYNING TALIMOTLARI Beruniy yunon
faylasuflari Levkipp va Demokrit qarashlariga
qoshilib, atomistika talimotini tan oladi, lekin
ulardan farqli olaroq borliqda boshliqning
mavjudligini inkor etadi. U atomlar sifat jihatdan
ozgarish xususiyatiga ega, degan fikrni bildiradi.
Beruniy nuqtai nazaricha, makon va zamon

---

borliqning muhim xususiyatlaridir. Beruniyning
ijtimoiy-siyosiy qarashlari insonparvarlik goyalari
bilan sugorilgan. U insonni eng sharafli borliq
sifatida tushuntiradi. Inson faqat ozi uchun
yashamasligi, insonlar bir-birlariga yordam
berishlari kerakligini takidlaydi. Uningcha,
insonlar ortasidagi tafovut koproq tashqi jihatdan
mavjud bolib, ular ichki tuzilashi va tashkil topishi
jihatdan bir umumiylikka ega. Lekin inson
maymunga oxshasa ham, ular ortasida tub
farqlar mavjud. U «Hindiston» asarida insonlarda
tillarning turlicha ekanligi togrisida toxtalar ekan:
«Tillarning turlicha bolishiga sabab-odamlarning
guruhlarga ajralib ketishi, bir-birlaridan uzoqda
yashashlaridir»,-deydi. Beruniy jamiyatda ijtimoiy
hayotning oziga xos «shartnoma» asosida
tuzilishini etirof etadi. U: «Inson oz ehtiyojlarini
tushunib, oziga oxshash kishilar bilan birga
yashashning zarurligini anglay boshlaydi.
SHuning uchun ozaro kelishuvchanlik qabilidagi
«shartnoma» tuzishga kirishadi. Odamlarning

---

birgalikdagi turmushi bu hali insonni haqiqiy
qudratga, uning ehtiyojlarini qondirishga olib
kelmaydi, buning uchun (ular) yana mehnat
qilishlari ham zarurdir»,-deydi. Beruniy jamiyatni
boshqarishda jamiyat podshohga xizmat qilmay,
balki podshoh jamiyatga xizmat qilishi lozimligini
aytadi. «Tabiatan boshqarishga moyil» bolgan
hokim, -deb yozadi u - oz fikri va qarorlarida qatiy
bolishi kerak, oz ishlarini amalga oshirishlarida
faylasuflarning... fikrlariga amal qilishi lozim;
«shohning ozi ham» yaratuvchilik ongiga ega
bolmogi, ayniqsa, dehqonlar togrisida koproq
gam eyishi kerak. «Podshohlik» dehqonchiliksiz
yashay olmaydi, – deb yozgan edi u. Beruniy
mamlakat ravnaqi, el-yurt farovonligini ilm-fan
taraqqiyoti bilan uzviy bogliq boladi. U: «har bir
olim oz muhokamasida amaliyotga asoslanishi,
oz tadqiqotida aniq maqsadga ega bolishi,
tinimsiz mehnat qilishi, xatolarni qidirib tuzatishi,
i l m d a h a q i q a t u c h u n h a r x i l u y d i r m a ,
yuzakichilikka qarshi kurash olib borishi zarur»,-

---

deb yozgan edi. Beruniy mamlakatda xalqlar
dost, inoq, ittifoq bolib yashashi uchun kurashib,
insoniyatga qirgin keltiruvchi urushlarni qattiq
qoralaydi va kishilarni tinchlikka chaqiradi.
Vatandoshimiz Beruniyning bu goyallari bugunki
kunda ham oz ahamiyatini yoqotgani yoq.
Aksincha, uning juda kop goyalari Prezidentimiz
Islom Karimov tomonidan qollab-quvvatlanib,
ular yurtboshimizning nutqlari va maqolalarida,
ilmiy risolalarida yanada rivojlantrilmoqda,
hamda ular Ozbekistonning oziga xos va oziga
mos mustaqil taraqqiyot yolidan rivojlanib
borishda xizmat qilmoqda. Bugungi kunda
Beruniyning ona Vatani-mustaqil Ozbekistonda
uning ijodiga juda katta etibor berilib, uni har
tomonlama chuqur organilmoqda. Ozidan oldin
yashagan olimlardan matematik, astronom va
geograf Muhammad Xorazmiy ( 780 – 850 ),
astronom Abul Abbos Axmad Fargoniy (IX asr ),
Ahmad Ibn Abdullox Morvozy ( IX asr ), Abbos
Ibn Said Javxariy ( IX asr ), faylasuf va

---

tabiatshunos Abu Nasr Muhammad Farobiy (
880 – 950), ABU Jafar al- Xazin ( taxminan 970 –
yillarda vafot ettgan ), eronlik Abu Said as –
Sijiziy ( ), Abu Maxmud Hamid Xojandiy (
taxminan yilda vafot etgan ) va boshqalarning
asarlarini mustaql organib, ularni chuqur analiz
qilish bilan egalladi. Beruniynig oz ona tili
bolmish xorazm tilidan boshqa arab, fors, grek,
suriya, keyinchalik hind va qadimiy yaxudiy
tillarini egalaydi va tillarda yozilgan asarlarni
chuqur organadi. Beruniy taxminan 1005 yildan
b o s h l a b X o r a z m n i n g m a r k a z i K o h n a
Urganchdagi ilmiy muassasa ( Aqademiya) da
Abu Ali Ibn Sino, faylasuf Abu Sahl Masahiy, Abu
Nasr Ibn Iroq, mashxur xakm va tarjimon Abul
Hammor va boshqa olimlar bilan birga 7 yil ilmiy
tadqiqotchilik va raxbarlik lavozimlarida hizmat
qilib, iln axllarining zor xurmatiga sazovor
boladi.U 17 yoshida ilk astronomik kuzatishlarni
otkazadi. U 150 dan ortiq ilmiy asarlar yozadi.
Buyuk bobokalonimiz 1048 yil 13 dekabrda

---

Gaznada vafot etgan. «Berun» yoki «Birun» sozi
« t a s h q a r i » d e g a n m a n o n i a n g l a t a d i .
Ma'lumotlarda yozilishicha uning 152 ta
kitobining nomi na'lum. Bizgacha ulardan 27 ta
sigina yetib kelgan. Uning bir qancha kitobi
tabiiyot il miga bag'ishlangan. Bu sohaning
rivojlanishida Beruniyning tabiiyot va tabi at
hodisalarini o'rganish usullari, harakat, tovush,
i s s i q l i k , y o r u g ' l i k , e l e k t r , m a g n e t i z m ,
atmosferadagi hodisalar, modda tuzilishi
haqidagi ijodiy ishlari katta ahamiyatg a ega
bo'ladi. Beruniyning o'sha davrda yaratgan
k a s h f i y o t l a r i d a n b i r i - g l o b u s i x t i r o
etganligidir..Asarlari: «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» (taqvim va yil hisobi, shuningdek,
sugdiylar, qadimgi xorazmliklar, forslar, yunonlar,
yaxudiylar, xristianlar va musulmonlarning
bayramlari, urf-odatlari togrisida malumot
b e r u v c h i a s a r ) , « G e o d e z i y a » , « Q u y o s h
harakatini aniqlash yoli», «Mineralogiya»,
«Saydana», «Hindiston» va boshqalar.Abu

---

Rayhon Beruniy Shamassiya rasadxonasida
Yah'yo bbn Abi-mansur tomonidan yillarda
ekliptikaning (Quyoshning yulduzlar oralab
yurgan yillik korinma yoli) osmon ekvatoriga
ogmaligini olchaganini va bu kuzatishlarda al-
Xorazmiy ishtirok qilganini oozing Gеodеziya
asarida kеltiradi. Ma'mun saroyida Xorazmiydan
tashqari Orta Osiyodan yana bir nеchta olimlar -
al Marvеziy, al- Fargoniy va al-Javhariylarning
ishlagani ma'lum. Bulardan al- Marvеziy Marvlik
bolib, Beruniy Orta Sharq olimlari orasida birinchi
bolib Yerning dumaloq shaklda ekanligini
isbotladi va Yer Quyosh atrofida aylanadi, degan
fikrga keldi. U Yer shari olchamini aniqladi, 5
metrli globus yasadi, dunyo xaritasini chizdi.
Dunyoning qayerida qanday boyliklar borligini,
dengiz suvining har kuni ikki marta qalqib-qaytib
turishini, Oy va Quyosh tutilishlarining sababini
soddagina qilib izohlab berdi.Beruniy ilm-fanning
buyuk homiysi va muxlisi edi. Mamlakatning
obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bogliq,

---

odamning baxti esa uning bilim va marifatida,
deb yozadi. Beruniy marifat dushmanlariga,
qoloq urf-odatlarga, adolatsizlikka murosasiz edi.
B u y u k o l i m n i n g k o p g i n a a s a r l a r i o s h a
zamonlarda yashab otgan xalqlarning ijtimoiy,
xojalik, siyosiy hayotida butun bir qomus bolib
xizmat qilgan. Beruniyning jahon fani oldidagi
buyuk xizmatlari jamoatchilik tomonidan etirof
etilgan. Uning yubileylari kop mamlakatlarda
nishonlanadi, tugilgan shahri, Ozbekiston Fanlar
a k a d e m i y a s i n i n g S h a r q s h u n o s l i k
instituti,Toshkenttexnika universiteti Beruniy
nomi bilan atalgan.
7. Mavzu: Diniy ramzlarning zamonaviy
talqinlariReja:I. Dinning ilk shakllari va ularning
mohiyatiII. Asosiy qism.Markaziy Osiyoda
tarqalgan din ramzlari:Islom dini ramzlariXristian
dini ramzlariYahudiy dini ramzlariIII. Xulosa.
Diniy ramzlarning insonlar hayotidagi o`rni.Diniy
ongning shakllanishida asosiy omillar ibtidoiy
odamning tabiat injiqliklari oldida ojizligi va

---

undagi qo`rquv, bilimning yetishmasligi hamda
boshqalar shunga olib keldiki, uning ongida
hayoliy-fantastik tasavvurlar paydo bo`la
boshladi. Qabiladagi ijtimoiy munosabatlarning
chuqurlashuvi, mehnat taqsimotining vujudga
k e l i s h i , o v h a m d a m e h n a t q u r o l l a r i n i n g
takomillashuvi, inson ongining amaliyot bilan
bog`liq holda o`sib borishi, dastlabki, ibtidoiy
d i n i y t a s a v v u r l a r n i n g s h a k l l a n i s h i g a ,
r i v o j l a n i s h i g a v a m u s t a h k a m l a n i s h i g a ,
keyinchalik esa diniy g`oyalarning vujudga
kelishiga olib keldi. Ushbu diniy g`oyalardan
biri dafn etish marosimidir. Ushbu jarayon
arxeologik ma’lumotlarga ko`ra dastlab, mil.avv.
100-40 minginchi yillarda, ya’ni neandertal
odamlar jamoasi yashagan o`rta paleolit davrida
ro`y bergan. Ibtidoiy odam o`z qarindoshlarini
k o ` m i s h d a , m a x s u s m a r o s i m l a r , m a ’ l u m
tayyorgarlik udumlariga amal qilishgan, ular
jasadni bo`yoqlar bilan bo`yab, uning oldiga
kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb-ziynatlar, mehnat

---

va ov qurollarini qo`yar edilar. Bular ibtidoiy
odamlarda oxirat mavjudligi haqidagi dastlabki
diniy tasavvurlar paydo bo`layotganligidan darak
beradi. Ammo, neandertal odamlar “homo
habilis”, ya’ni ishbilarmon odamlar bo`lib, bu
davrda ibtidoiy dinlar to`liq shakllandi deb ayta
olmaymiz. Ibtidoiy din shakllari tizimli ravishda
mil.avv. 40-minginchi yillardan keyin, ya’ni “homo
sanies” ongli odam shakllangandan keyin
vujudga keldi. Ibtidoiy g`oyalarning yana biri ov
qilish moslamasidir. Ibtidoiy odamlar qoyatosh
devorlariga turli hayvonlar rasmini chizib, ov
baroridan kelishi uchun ular bilan g`ayritabiiy
tarzda aloqa bog`lashga intilganlar. Shu bilan
birga ular ajdodlarining ruhlari hayvonning xulq-
atvoriga ta’sir o`tkazishga katta yordam beradi,
d e g a n t a s a v v u r l a r i m a v j u d b o ` l g a n . B u
tasavvurlar keyinchalik, tiriklar bilan marhumlar
o`rtasida aloqa bog`lovchi vositachilar –
sehrgarlar, shamonlar, folbinlar va boshqalarni
vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Bular ibtidoiy

---

odamlarda oxirat mavjudligi haqidagi dastlabki
diniy tasavvurlar paydo bo`layotganligidan darak
beradi. Ammo, neandertal odamlar “homo
habilis”, ya’ni ishbilarmon odamlar bo`lib, bu
davrda ibtidoiy dinlar to`liq shakllandi deb ayta
olmaymiz. Ibtidoiy din shakllari tizimli ravishda
mil.avv. 40-minginchi yillardan keyin, ya’ni “homo
sanies” ongli odam shakllangandan keyin
vujudga keldi. Ibtidoiy g`oyalarning yana biri ov
qilish moslamasidir. Ibtidoiy odamlar qoyatosh
devorlariga turli hayvonlar rasmini chizib, ov
baroridan kelishi uchun ular bilan g`ayritabiiy
tarzda aloqa bog`lashga intilganlar. Shu bilan
birga ular ajdodlarining ruhlari hayvonning xulq-
atvoriga ta’sir o`tkazishga katta yordam beradi,
d e g a n t a s a v v u r l a r i m a v j u d b o ` l g a n . B u
tasavvurlar keyinchalik, tiriklar bilan marhumlar
o`rtasida aloqa bog`lovchi vositachilar –
sehrgarlar, shamonlar, folbinlar va boshqalarni
vujudga kelishiga sabab bo`ldi.Islom (arab. –
boʻysunish, itoat etish, oʻzini Alloh irodasiga

---

topshirish) 7-asrda Hijoz (Gʻarbiy Arabiston)da
paydo boʻldi. Uning asoschisi Muhammad
Sollallohu alayhi vasallamdir.Islom dinining
paydo boʻlishi xususida Islom manbalariga
asoslangan diniy anʼanada u ilohiy hodisa,
i n s o n l a r n i t o ʻ g ʻ r i y o ʻ l g a s o l i s h
uchun Alloh tomonidan yuborilgan oxirgi taʼlimot
d e b u q t i r i l a d i . I s l o m t a l q i n i d a
dastlab yahudiy va xristianlar ham aynan
musulmonlar eʼtiqod qilgan xudoga ishonganlar.
Shu xudo, yaʼni Alloh odamlarga paygʻambar-
elchilar yuborgan. Ammo insonlar paygʻambarlar
taʼlimotini buzganlar. Shuning uchun Alloh
insonlarga oxirgi rasul etib Muhammad(sollallohu
alayhi vasallam)ni tanladi, unga oʻzining kalomi
– Qurʼon nozil qildi. Muhammad(sollallohu alayhi
vasallam) oldin oʻz hamshaharlarini, soʻng
barcha arablarni koʻplab qabila xudolariga
sigʻinishdan voz kechish va yagona xudo –
Allohga eʼtiqod qilish, solih hayot kechirish, u
dunyoda jannatga tushish uchun bu dunyoda

---

ezgu ishlar qilishga daʼvat etganlar.Yarim
oy–islomning juda shartli ramzidir. Boshqa din
vakillari yarim oyni, xristianlar xochiga o‘xshash
islom ramzi deb hisoblashadi, bu noto‘g‘ri. Islom
dini Allohdan boshqa hech narsa va hech kimga
s
i
g
‘
i
n
m
a
s
l
i
k
n
i
buyuradi.Qurʼon (arabcha: oʻqimoq, qiroat
qilmoq) musulmonlarning asosiy muqaddas
k i t o b i . I s l o m e ʼ t i q o d i g a k o ʻ r a ,
Q u r ʼ o n v a h i y o r q a l i M u h a m m a d
paygʻambarga 610—632 yillar davomida nozil
qilingan Allohning kalomi (Kalomulloh). Islom
olamida Qurʼon musʼhaf nomi bilan ham
mashhur. Islom ulamolari Qurʼonning 30 xil nom
va sifatlarini sanab oʻtganlar.Xristianlik - jahonda
keng tarqalgan dinlardan biri. Yevropa, Amerika
mamlakatlarida, Avstraliyada, faol missionerlik
xarakati natijasida Afrika, Yakin Sharqda va
Uzoq Sharqning birnecha mintaqalaridakeng
y o y i l g a n . X . 1 - a s r n i n g 2 - y a r m i d a R i m
imperiyasining sharqiy qismida yashovchi

---

yahudiylar oʻrtasida paydo boʻlgan. Ilk X. dastlab
iudsshzmdt ajralib chiqqan. Sharq dinlariga xos
ayrim tasavvurlar ham unda oʻz ifodasini topgan.
Xristian jamoalarining ijgimoiy tarkibi vaqt utishi
bilan ruhoniylar (klir) va oddiy jamoa aʼzolari
(miryan)ga boʻlingan. Ayrimayrim jamoalar
oʻrtasidagi aloqalarning mustahkamlanishi
yepiskop boshliq cherkovnyang tarkib topishiga
olib keldi. Cherkov katta boylik toʻplab, siyosiy
kuchga aylanib borgan. Dastlab xristianlarni
taʼqib etgan Rim imperatorlari keyinchalik X.
tarafdorlari boʻldilar. 4-asrda X. Rim imperiyasida
mavjud ijtimoiy tuzum va uning tartiblarini himoya
qiluvchi davlat diniga aylandi. Rim imperiyasining
garbiy va sharqiy qismidagi oʻziga xos tarixiy
taraqqiyot X. cherkovini ikkiga: katolitsizm
(imperiyaning gʻarbiy qismi) va pravoslaviyem
(sharqiy qismi) boʻlinishiga olib keldi. X.ning bu
boʻlinishi 1054 yilda rasman eʼtirof etilgan
boʻlsada, biroq bu jarayon 13-asrning boshlarida
tugallangan.Xristianlik - jahonda keng tarqalgan

---

dinlardan biri. Yevropa, Amerika mamlakatlarida,
Avstraliyada, faol missionerlik xarakati natijasida
Afrika, Yakin Sharqda va Uzoq Sharqning
birnecha mintaqalaridakeng yoyilgan. X. 1-
asrning 2-yarmida Rim imperiyasining sharqiy
qismida yashovchi yahudiylar oʻrtasida paydo
boʻlgan. Ilk X. dastlab iudsshzmdt ajralib
chiqqan. Sharq dinlariga xos ayrim tasavvurlar
ham unda oʻz ifodasini topgan. Xristian
jamoalarining ijgimoiy tarkibi vaqt utishi bilan
ruhoniylar (klir) va oddiy jamoa aʼzolari
(miryan)ga boʻlingan. Ayrimayrim jamoalar
oʻrtasidagi aloqalarning mustahkamlanishi
yepiskop boshliq cherkovnyang tarkib topishiga
olib keldi. Cherkov katta boylik toʻplab, siyosiy
kuchga aylanib borgan. Dastlab xristianlarni
taʼqib etgan Rim imperatorlari keyinchalik X.
tarafdorlari boʻldilar. 4-asrda X. Rim imperiyasida
mavjud ijtimoiy tuzum va uning tartiblarini himoya
qiluvchi davlat diniga aylandi. Rim imperiyasining
garbiy va sharqiy qismidagi oʻziga xos tarixiy

---

taraqqiyot X. cherkovini ikkiga: katolitsizm
(imperiyaning gʻarbiy qismi) va pravoslaviyem
(sharqiy qismi) boʻlinishiga olib keldi. X.ning bu
boʻlinishi 1054 yilda rasman eʼtirof etilgan
boʻlsada, biroq bu jarayon 13-asrning boshlarida
tugallangan. Quddus xoch: Salibchilar Xochi deb
ham ataladigan, bu ramziy ma'noga ega bo'lgan
beshta yunon xochidan iborat: a) Masihning
beshta jarohati; b) 4 Xushxabar va 4 ta asosiy
nuqta (4 ta kichikroq xoch) va Masihning o'zi
(katta xoch). Xoch islomiy tajovuzkorlar bilan
urushlar paytida keng tarqalgan belgi edi. 
Quddus xoch: Salibchilar Xochi deb ham
ataladigan, bu ramziy ma'noga ega bo'lgan
beshta yunon xochidan iborat: a) Masihning
beshta jarohati; b) 4 Xushxabar va 4 ta asosiy
nuqta (4 ta kichikroq xoch) va Masihning o'zi
(katta xoch). Xoch islomiy tajovuzkorlar bilan
u r u s h l a r p a y t i d a k e n g t a r q a l g a n b e l g i
edi.Serafim - Xudoga eng yaqin farishtalar.
Ularning oltita qanoti bor va otashin qilichlari bor

---

va yuzlari birdan 16 gacha bo'lishi mumkin.
Ramz sifatida ular ruhning tozalovchi olovini,
i l o h i y
i s s i q l i k
v a
s e v g i n i
anglatadi.Buddizm (Budda nomidan olingan),
Buddaviylik — jahonda keng tarqalgan dinlardan
biri (xristianlik va islom dini bilan birga). Unga
eʼtiqod qiluvchilar taxminan 500 mln.dan ortiq.
Miloddan avvalgi 6—5-asrlarda Hindistonda
paydo boʻlgan. Sharqiy Osiyo mamlakatlarida va
Uzok. Sharqda tarqalgan. Hozirgi kunda B. Shri
L a n k a , M y a n m a ( B i r m a ) , T a i l a n d , L a o s ,
Kamboja, Vyetnam, Tibet, Butan va Yapokabi
davlatlarning asosiy dinidir. Buddizm muayyan
tarixiy davrlarda Xitoy, Hindiston, Koreya va
Indoneziyada, deyarli butun Osiyo xalqlari, yaʼni
jahonning salkam 2/3 kismi aholisi maʼnaviy
q a d r i y a t l a r i g a j u d a k a t t a t a ʼ s i r
koʻrsatganBuddizm (Budda nomidan olingan),
Buddaviylik — jahonda keng tarqalgan dinlardan
biri (xristianlik va islom dini bilan birga). Unga
eʼtiqod qiluvchilar taxminan 500 mln.dan ortiq.

---

Miloddan avvalgi 6—5-asrlarda Hindistonda
paydo boʻlgan. Sharqiy Osiyo mamlakatlarida va
Uzok. Sharqda tarqalgan. Hozirgi kunda B. Shri
L a n k a , M y a n m a ( B i r m a ) , T a i l a n d , L a o s ,
Kamboja, Vyetnam, Tibet, Butan va Yapokabi
davlatlarning asosiy dinidir. Buddizm muayyan
tarixiy davrlarda Xitoy, Hindiston, Koreya va
Indoneziyada, deyarli butun Osiyo xalqlari, yaʼni
jahonning salkam 2/3 kismi aholisi maʼnaviy
qadriyatlariga juda katta taʼsir koʻrsatgan
E'tirof tushunchasining mohiyati
Dunyoda konfessiyaviy o'zgarishlarning
sabablari
№E'tirofIzdoshlar soniDunyo aholisining umumiy
foizi
1Xristianlik 2,038,905,000 32%
a)Katoliklar 1,076,951,000-

---

b)Protestantlar 349,792,000-
v)Pravoslav 217,522,000-
d)Anglikanlar 81,663,000-
e)Boshqa yo'nalishlar 537,135,000-
2Islom 1,226,403,000 21%
3Hinduizm 828,130,000 13.26%
4An'anaviy xitoy dinlari 389,543,000 6%
5Buddizm 364,014,000 5.84%
6Sixizm 23,821,000 0,35
7Yahudiylik 14,535,000 0,23
8Baholash 6 000 0000,12
Bugungi dunyoning konfessiyaviy ko'rinishi
O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i d a g i d i n l a r a r o
munosabatlar
Xristian dinidagi noan'anaviy ta'limotlar
Hinduizm asosida o'qishlar.

---