285
Zamonaviy geosiyosiy maktablar globallashib
borayotgan dunyoni turli
modellarini taklif qilmoqdalar
1
. Biz shularni ba‘zilarini tahlil qilib ko‗ramiz.
Bularnni birinchisi markazlashtiruvchi maktab bo‗lib, u I.Uallerstayn va J.
Modelski tomonidan ishlab chiqilgan ―markaz – atrof-muhit‖ g‗oyasiga asoslanadi.
G‗arbiy (dunyo shahri) sub'ektlaridan tashkil topgan jahon siyosiy va iqtisodiy
yadrosi asosan g‗arbiy bo‗lmagan mamlakatlar tomonidan namoyish etiladigan
dunyo periferiyasida (dunyo qishlog‗arida) hukmronlik qiladi va ekspluatatsiya
qiladi. Yarim periferiya (kam rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar)
tarkibiga Sharqiy Yevropa, MDH davlatlari, O‗rta
yer dengizi va Yaqin Sharq
kiradi.
G‗arbning ustun mavqei xalqaro kapital ustidan nazorat, texnologik ustunlik
va shu kabi ta'sirning davom etishini ta'minlaydigan majburiy ijtimoiy-iqtisodiy
tuzulmalar bilan qo‗llab-quvvatlanadi. Ushbu tuzilma asosan shtab-kvartirasi
G‗arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada joylashgan transmilliy korporatsiyalar
(TMK)ni o‗z ichiga oladi. Markazlashgan geosiyosiy modelning rasm
diagrammasi 1-shakda.
Yana bir model zonal geosiyosiy model deyiladi, uning namoyondalari
jahon qudratining tabiiy markazlarini Shimoliy yarim sharning mo‗tadil va
subtropik kamarlariga joylashtiradilar. Bunda ular iqlimga
dunyodagi geosiyosiy
tuzilmalarni belgilashda hal qiluvchi rol o‗ynashi aniq. Shimoliy Amerika va
Yevropa davlatlari, shuningdek, MDH (Rossiya) va Yaponiya eng muhim subyekt
sifatida kiradi.
J.Feyrgrevning fikricha, Osiyodagi musson zonasi ham Shimoliy yarim
sharning energiya tizimining bir qismi bo‗lishi mumkin. Birlashgan Millatlar
Tashkilotining hujjatlari, bir tomondan, shimoliy mo‗'tadil mintaqa (Shimoliy)
mamlakatlari
boyligi bilan boshqa tomondan, tropik va ekvatorial yerlarning
(Janubiy) boyliklari o‗rtasidagi XXI asrdagi katta farq haqida gapiradi. Bu
zamonaviy dunyoning eng asosiy va xavfli bo‗linishini ta'kidlaydigan taniqli
Shimol-Janub konseptsiyasini keltirib chiqardi. Siyosiy va iqtisodiy falokatlarning
oldini olish zudlik bilan chora ko‗rishni talab qiladi.
Ushbu g‗oyalarning barchasi yangi geosiyosiy xaritalarni tuzishda
ishlatilgan bo‗lib, ulardan eng mashhurlari R.Piters tomonidan ishlab chiqilgan.
Shimoliy kuchlarga Xitoyni qo‗shish G. Kissinger tomonidan "Diplomatiya"
asarida tahlil qilingan ―beshburchak‖ning shakllanishiga olib keladi.
Beshburchakni ichki ziddiyatlar bilan parchalanib ketgan, ammo baribir dunyoga
nisbatan ustun mavqeni saqlab qolgan ulkan kuch to‗plami sifatida qarash
1
Геополитика : учеб.-метод. пособие / Л. М. Гайдукевич [и др.]. —2-е изд., перераб. и доп. — Минск : БГУ,
2011.C.60-62
286
mumkin. Hozirda u barqaror holatda bo‗lib,
u ham birdaniga portlashi, yoki
barqarorlashishi mumkin.
Zamonaviy binaristik modelda (3-rasm)
dunyo o‗z navbatida avvalgidek kuch va ta'sirning
ikkita asosiy qutblari o‗rtasida bo‗linishi e‘tirof
etiladi. Binaristlar ta'kidlashlaricha, bu xalqaro
munosabatlar tarixida har doim bo‗lgan: Ispaniya -
Portugaliya, Buyuk Britaniya - Frantsiya, AQSh -
Germaniya, AQSh - SSSR.
Binarizm tarafdorlarining fikriga ko‗ra,
muhim "tushuntirish" nazariyasi bo‗lib qoladi. Shu
bilan birga, uning jozibadorligi sharoitga qarab
kamayishi yoki ko‗payishi mumkin. Ularning fikriga ko‗ra, bunday holat XXI
asrda Xitoyning kuchayishi bo‗lishi mumkin. Masalan, AQSh Milliy razvedka
kengashining 2008 yil 20-noyabrdagi hisobotida shunday deyilgan: «Xitoy
yaqin
20 yil ichida dunyoga eng katta ta'sir ko‗rsatishi mumkin. Agar hozirgi
tendentsiyalar davom etsa, unda 2025 yilga kelib Xitoy o‗zining iqtisodiy qudrati
bo‗yicha dunyoda ikkinchi o‗rinda turadi va yetakchi harbiy kuchga aylanadi "
Yana bir model zamonaviy marginal nazariyadir. U dunyo geosiyosatining
haqiqiy markazi zamonaviy Yevrosiyo hududi bilan chegaradosh ulkan yoyning
chetida joylashgan deb hisoblaydi (4-rasm). Marginalistlar ―quruqlik va dengiz‖
dunyosini ikkilamchiligini, uni mavhum va amalga oshirishga qodir emas deb
hisoblashadi.
Uzoq muddatli istiqbolda, ikkala dunyo ham asosan yoyda
joylashgan
markazga
periferik
joylashgan
bo‗lib,
zamonaviy
xalqaro
mojarolarning aksariyati butun yoyni (yoki uning bir qismini) o‗zining ulkan
aholisi va resurslari bilan boshqarish istagi, shuningdek markaziy geostrategik
pozitsiyani egallab keldi.
287
Yana bir model trinaristik maktabi vakillarini yondoshuvi bo‗lib, dunyodagi
geosiyosiy makon, hech bo‗lmaganda potentsial jihatdan, ikkita yirik kuch
markazlari o‗rtasida emas, uchtasi o‗rtasida bo‗lingan deb hisoblaydilar (5-rasm).
Bu marginalistik maktabga ma'lum darajada o‗xshashdir.
Maktabning farqi
shundaki, u strategik muvozanatning bir muncha vaqt saqlanib qolgan makrogenlar
o‗rtasida mavjudligini tasdiqlaydi. Uch omilli vaziyatning paydo bo‗lishi, ikkilik
kontseptsiya taxmin qiladigan global bo‗linishga reaktsiya sifatida juftlangan
kuchlar harakati sahnasida "uchinchi kuch" paydo bo‗lishiga olib keladi.
Trinaristlar dunyoni ikkiga bo‗linishini oldini olish uchun unga muqobil
alternativani taqdim etishadi. Uchinchi markaz kuch bazasini mustahkamlashga
muvaffaq bo‗lgan taqdirda, raqib tomonlardan biriga xavf tug‗dirishi va, ehtimol,
asosiy kuch markazi sifatida o‗z o‗rnini egallashi mumkin. Binobarin, trinarist
konseptsiyasini nafaqat uchta kuch markazlari o‗rtasida muvozanatni o‗rnatishga
urinish, balki ikkilik tizimni o‗zgaruvchan kuchlarni siljishlarga moslashtirish usuli
sifatida ham ko‗rish mumkin. Bu esa yangi hayotni boshlashga imkon beradi.
Zamonaviy xalqaro munosabatlar fanida ular bunday
modelning ishlashiga misol
sifatida uchburchakni - XXR, Hindiston va Yaponiyada asosiy rol o‗ynaydigan
AQSh, Yevropa Ittifoqi va APEC
1
ni keltirishadi
Do'stlaringiz bilan baham: 
