Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

2. Shartnom ada q atn ash u v ch i taraflar,
u la rn in g h uq uq va burchlari
Yuqorida aytilganidek, shartnom ada qatnashuvchi taraflarning h ar 
biri bir vaqtning o'zida ham sotuvchi, ham sotib oluvchi hisoblanadilar. 
Bu bilan ayirboshlash oldi-sotdi shartnom asiga o'xshab ketsa-da, biroq 
undan farq qiladi. “Farqi shundaki, bunda bir m ulk ikkinchisiga pulsiz

---

alm ashtiriladi”1. Ayni paytda ayirboshlash oldi-sotdiga o'xshashligi tufayli, 
unga nisbatan baho va x arajatlar haqidagi qoidalardan tashqari, oldi- 
sotdini tartibga soluvchi barcha qoidalar qo'llanaveradi.
Shartnom ada sotuvchi va oluvchi boiib fuqarolik huquqining barcha 
subyektlari, shu jum ladan, jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar, davlat 
tuzilmalari ishtirok etishlari mumkin.
B ozor m u n o s a b a tla ri s h a r o itid a b a ’zi h o lla rd a to v a r ish la b
chiqaruvchilar va tadbirkorlar bilan iste’molchilar o'rtasida fuqarolik- 
huquqiy m unosabatlarini vujud g a keltiruvchi asoslardan biri sifatida 
ayirboshlash (barter) shartnom asi qo'llanadi. B arter inglizcha “b a rte r” 
so'zidan olingan boiib, bevosita tovar almashuvi m a’nosini bildiradi2. U, 
ayniqsa, bozor tizimiga o'tish davrida o'zaro hisob-kitoblar yaxshi yo'lga 
qo'yilm agan dav r uchun birm uncha harakterlidir. Valuta beqaror boigan 
hozirgi zamon xalqaro savdosida yanada keng tarqalmoqda. B arter bitimi 
vaqtida pul to'lovlarining yo'qligi tov ar yetkazib berish baholarini va 
ularni pul form asida hisobga olishni istisno qilm aydi. B a rte r bitim i 
tushunchasi ayirboshlash shartnomasi tufayli vujudga keluvchi majburiyatlar 
mazmunini to'la qam rab ololmaydi, unga to'la javob berolmaydi, degan 
f ik rg a q o 's h ilib b o 'lm a y d i. B ir q a to r o lim la rn in g x u s u s a n , Sh. 
Ro'zinazarovning tadqiqotlarida b a rte r haqida salmoqli fikr yuritiladi. 
Nazarimizda, barter tushunchasi ayirboshlash shartnomasini o'zida aks 
ettira oladi.
Yuqorida ko'rsatilganidek, shartnom ada taraflar sifatida jismoniy 
va yuridik shaxslar qatnashishi mumkin.
Yuridik shaxslarning bu boradagi faoliyatlari O'zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 1993-yil 9-yuldagi PF-616-sonli “B arter asosida amalga 
oshiriladigan eksport-im port operatsiyalari bo'yicha ta rtib buzilishlari 
va suiiste’molliklarga chek qo'yish to'g'risida”gi Farmoni bilan mustahkamlangan 
Unga ko'ra, kelishib olingan miqdordagi bir tovarni boshqa bir tovarga 
o'zaro hisob-kitoblarni v alu tad a am alga oshirm asdan alm ashtarishni 
nazarda tutuvchi shartnom a b a rte r shartnomasi hisoblanadi. Shartnom ada 
o'zaro y etk azib beriladigan to v ariarn in g m iqdori va qiym ati yoxud 
tom onlar ek viv alentlik asosida yetkazib berish m ajb u riy a tin i olgan 
tovariarning summasi oldindan kelishib qo'yiladi3. O'zbekiston Respublikasi 
P rezid entinin g 1995-yil 11-apreldagi PF 1096-sonli “E ksp ort-im po rt