Abdurashid to xtaboyev

1. Tashqi ko‘rinish.
Bu notiqning auditoriyada yurish-turishi, xatti-harakatlari, kiyinishi va 
tashqi qiyofasidan tashkil topadi. Birinchi taassurotboshlang‘ich 90 sekundda 
shakllanadi. Notiq qanday kishi ekanligi bilan emas, uni atrofdagilar qanday 
qabul qilganligi bilan baholanadi. Imo-ishora, jestlar ham ortiqcha yoki 
kam bo‘lmasligi kerak. Agar ular kam bo‘lsa, auditoriya sizni o ‘zini erkin 
his qilmayotgan deb, aloqa yaxshi o ‘rnatilmaydi. Auditoriyada u yoqdan 
bu yoqqa yurmang, tribuna yoki stolga jon-jahdingiz bilan yopishmang. 
Auditoriya oldida raqsga tushishga o ‘xshash harakatlar, stol yoki tribunani 
barmoqlaringiz bilan taqillatishingiz sizning hayajoningizni bildiradi, bu 
holat auditoriyaga ham ko ‘chishi mumkin.
Hammaga m a’lumki, ovoz rahbarlarning boshqarishdagi asosiy vosita- 
laridan biridir. Gapirganingizda ovozingizdan ishonch va qat’iyatlilik sezilib 
tursin. So‘zlam i aniq talaffuz qilish lozim, ulami qisqartirib, m a’nosiga 
zarar yetkazmaslik kerak. Shuningdek, so‘zlami aniq aytish talab qilinadi. 
Ayrim notiqlar «haligi», «narsa», «o‘shani» degan mavhum - navbatchi 
so‘zlami ishlatadilar. Bu esa auditoriyaning diqqat-e’tiborini o ‘sha mavhum 
so‘zlam ing o ‘rniga kerakli so‘zlami qo'yishga majbur qiladi. Natijada ular 
asosiy mavzudan chetda qolib, toliqib qoladilar.
Yaxshi jaranglab eshitilayotgan ovoz eshituvchining nerv sistemasiga 
ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi.H ayotiytajribalardan shu narsa m a’lumki, biz o ‘zimiz 
anglamagan holda notiqning tashqi ko ‘rinishidagi kamchiliklami unutib 
boramiz, lekin yomon, yoqimsiz ovozni va tushunish qiyin bo‘lgan gaplami 
unutolmaymiz. Chunki ular doimiy ravishda butun nutq davomida bizning 
asabimizga ta’sir qilib turadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki,
59

---

yaxshi ovoz bilan tashqi ko ‘rinishdagi kamchiliklarni tekislash mumkin, 
lekin yoqimli tashqi ko‘rinish bilan yomon ovozni tekislab bo‘lmaydi.
Yuqoridagi kamchiliklarga y o ‘l qo‘ymaslik uchun notiq so‘zga 
chiqishdan oldin o ‘z ovozini o ‘ziga bo‘ysundirib olishi kerak. Aks holda 
o ‘rinsiz pauzalar qilishga majbur bo'ladi. Bunday nutq ritorikada «yirtiq- 
yamoq nutq» deb ataladi. Buning asosiy sababi notiqning og‘iz bo‘shlig‘i 
qurib qolishidir. Buning oldini olish uchun nimalar qilishimiz kerak? 
Asosiy omillardan biri - nafas olish mexanizmidir. Nafas olishda ishtirik 
etuvchi diafragma va nafas chiqarishda ishtirok etuvchi qorinning press 
muskullaridan to ‘g ‘ri foydalanish orqali ovozning davomiyligini ta ’minlash 
mumkin. Nutq davomida notiq sezdirmasdan yengil nafas olishni o ‘rganishi 
kerak. Eng optimal usul - burun bilan nafas olish. O g‘iz bilan nafas olganda 
og‘iz qurib qolib nutqqa salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. Bunday paytlarda notiq til 
uchini birozgina tishlashi kifoya. Buning natijasida og‘iz bo‘shlig‘ida so‘lak 
ajralib chiqadi va nutqni bemalol davom ettirish mumkin bo‘ladi.
Nutq davomida ovozni bir maromda ushlab turishning yana bir usuli -
gavdani to‘g ‘ri va qattiq ushlab turish hamda qo ‘l, yelka va artikulyasiya 
a ’zolari - tomoq, kekirdak va pastki ja g ‘laming erkin va bo‘sh bo‘lishiga 
erishish kerak. Quyida ovozni sozlashning oddiy usullari tavsiya qilinadi:
• «iliq 
nafas
chiqarish» - buning uchun xuddi qishdagidek harakat 
qiling;
• bir xil ohangda gapirmang, ovozingizni pastlatib va balandlatib 
turing;
• muhim axborotni aytganingizdan keyin kattaroq pauza bering. Bu 
auditoriyaga uni ongida qayta ishlashga imkon beradi.