Амалий машғулот №6. Асаб марказлари ва уларнинг хоссалари Тематик режа

Нерв марказлари ва улардан қўзғалишнинг ўтиш хусусиятлари
.
Нерв маркази деганда марказий нерв тизимининг турли даражаларида 
жойлашган организмнинг функциясини бошқаришда ўзаро келишиб фаолият 
кўрсатадиган нерв тузилмалари йиғиндисига айтилади. Аниқ бир рефлекснинг 
амалга ошишини ташкил қилувчи марказий нейронлар гуруҳи ҳам нерв маркази 
дейилади. Нерв маркази тушунчасига ҳам анатомик, ҳам физиологик маъно 
берилади. Анатомик тасаввур қилинганда марказий нерв тизимининг маълум
жойида тўпланган нейронлар тушунилган. У жойни электр токи билан қўзғатиш 
ёки кесиб ташлаш орқали функционал аҳамияти аниқланади.
Сурункали тажрибалар натижасида нерв маркази ҳақида тасаввур тобора 
кенгайиб бориб, у ёки бу функцияни амалга ошишини таъминловчи нейронлар 
гуруҳлари марказий нерв тизимининг турли даражаларида жойлашган бўлиб, ҳар 
бир даражадаги нерв маркази амалга оширилаётган функцияни қайсидир бир 
элементини таъмин этади. Шу сабабли нерв маркази марказий нерв тизимининг 
кичик бир чегараланган жой деган тасаввур ўрнига, физиологик нуқтаи назарда 
нерв маркази деганда – бу нерв элементлари гуруҳларини функционал 
бирикишидан ҳосил бўлган тузилма тушунилиб, унинг мақсади мураккаб рефлекс 
фаолиятини бажариш ҳисобланади.
Рус олими А.А.Ухтомский бундай тузилмани «юлдузлардан» иборат 
«юлдуз» туркуми деб атаган. Бундай физиологик бирлашмага мисол қилиб нафас 
марказини келтиришимиз мумкин, унинг элементлари орқа, узунчоқ, ўрта, оралиқ 
мия ва катта ярим шарлар пўстлоғида жойлашган. Барча элементлар бирлашиб 

---

бир-бирларини тўлдириб нафас тизими ишини организм ҳолати ва эҳтиёжига мос 
ҳолда ишлашини ташкил этади.
Нерв марказлари ишида бир қатор умумий хусусиятлар мавжуд бўлиб, 
уларни ўрганиш Н.Е.Введенский, Ч.Шеррингтон, А.А.Ухтомский ва бошқалар 
томонидан бошланган. Уларнинг бу хусусиятлари асосан қўзғалиш ва 
тормозланиш жараёнлари билан боғлиқ. Нерв марказларини ҳосил қилувчи 
нейронлар занжирининг тузилиши ва синапслардан қўзғалишнинг ўтиши 
марказнинг хоссаларини белгилайди.