|
Sallcu
M arkaziy Osiyoda salla o ‘rash odati qachon paydo
boMganligi va qaysi davlatdan kirib kelganligi ham noma'lum. Yunon
m uallifi Strabonning yozishicha, salla o ‘rash qadimiy midiyaliklar
orasida ham keng tarqalgan va Midiyadan Eronga o ‘tgan. Aftidan,
76
Somoniylar davridan boshlab salla o ‘rash odati qadimgi Markaziy
Osiyo hududlariga ham tarqalgan bo‘lsa kerak, lekin xorazmliklar
orasida ushbu odat deyarli uchramagan. Ushbu bosh kiyimi asosan,
hozirgi 0 ‘zbekistonning g‘arbiy-janubiy hududlarida keng tarqalgan
boMishi mumkin.
M anbalarda keltirilishicha, salla butun M ovarounahr xalqlari
(xorazmliklardan tashqari)ning asosiy bosh kiyimi hisoblangan. XIII
asrda
ushbu
hududga,
shu jum ladan,
Samarqandga
kelgan
sayyohlaming yozishicha, nafaqat ruhoniylar, shu bilan birga oddiy
xalq hamma har doim salla o ‘rab yurgan.
“ Salla” so‘zining ma'nosi va qaerda paydo boMganligi xususida
turli xil fikrlar mavjud. Ayrim olimlaming fikricha, “salla” asosan,
Toshkent shevasiga xos atama boMib, “solmoq” so‘zidan olingan.
Ba'zi manbalar, chunonchi, o ‘rta asrlarga oid yozma yodgorliklarda
esa “salla” so‘zi “savat”, “tuguncha” ma'nosini anglatadi, deb qayd
etilgan. “ Salla” so‘zi turkiycha bo‘lib, hozirgi tojik tilida ham ushbu
so ‘zning ma'nosi aynan shunday izohlanadi. Binobarin, o ‘rta asrlarda
salla hali asosiy bosh kiyimi sifatida odat tusiga kirmagan edi.
“ Salla” atamasining “savat” va “tuguncha” so‘zlariga nima
aloqasi bor, degan savol tug‘iladi. XVIII asr o ‘rtalarida buxorolik
ayollar boshlariga to ‘qilgan savat kiyib yurgan. Mazkur shaharda
bayram va sayillar paytida xaloyiq oldida tomosha ko‘rsayotgan
m as’haraboz katta sallali qozi obrazini gavdalantirish uchun boshiga
atrofi oq mato bilan o ‘ralgan katta savat qo‘yib chiqqan. Ehtimol, shu
tufayli “salla” deb atalgan boMishi mumkin.
“Salla” atamasi sug‘diycha “sallata” so ‘zidan olingan, degan fikr
ham mavjud. Yag‘nob shevasida “sallata” “ayollar ro‘moli” degan
ma'noni anglatadi. Agar ushbu fikr to‘g‘ri boMsa, u holda salla
avvallari
ayollam ing
bosh kiyimi
bo‘lgan,
keyinchalik
turli
transformatsion jarayonlar ta'sirida erkaklar bosh kiyimiga aylangan.
M arkaziy Osiyoda sallaning ikki turi keng qo‘llanilgan: katta salla
va kichik salla. Kichik sallani ba'zi joylar, masalan, Samarqandda
“ futa” deb atalgan (kelinlar nikoh kuni boshiga kiyib chiqadigan
“fata” atamasi ushbu so‘zdan olingan). “Futa” arabcha so‘z bo‘lib,
Hindistondan kirib kelgan (bosh yo belni o ‘rashga ishlatilgan,
shuningdek, bosh yopiladigan bir bo‘lak matoni hindlar “fo‘ta” deb
atagan) va asosan, turmushga chiqqan ayollar o ‘raydigan bosh kiyimni
anglatgan. Kelinga nikoh kuni otasining uyida salla kiydirilgan.
K uyovnikida salla o ‘rash odati ham b o 4lgan. Sallani ayollar 45—50
yoshlargacha o 4rab yurgan.
A yollar sallasi kiygich yoki d o ‘ppi ham da o 4ramdan iborat
b o 4lgan. 0 4z navbatida o 4ram ning ham har xil shakllari mavjud bo4 lib,
boy ayollar 14 m etr m ato (“ Boy bosh”)dan, kam bag4allar esa 6 metr
m ato (“K am bag4al bosh”)dan salla o 4ragan. K am bag‘allar yaxlit mato
topolm asalar, kalta latta va paxta, salla uchun esa k o ‘k yoki qizil rang
ishlatilgan. Salla o ‘rami ustidan to ‘rttadan yettitagacha, kam bag‘allar
esa bitta qizil ro ‘mol o 4ragan. Shuningdek, m a'rakalarda katta
yoshdagi ayollar 10 m etr oq m atodan salla o ‘rab, ustidan oq ro4mol
bogMagan b o ‘lsa, o ‘rta va kichik yoshdagi juvonlar esa 10 metrdan
iborat havo rang satin salla o ‘ragan.
Salladan tashqari qiz bolalar uzoq yillar davom ida qalpoq kiyib
yurgan (do‘ppi ayrim joylarda qalpoq deb ham ataladi). Samarqand,
U rgut va uning atrofidagi qishloqlarda keng tarqalgan qalpoqlar
to g ‘lik tojik va M arkaziy Osiyo yahudiylari qalpog4ga o ‘xshagan
yum aloq ko ‘rinishda bo 4ib, hozirda butunlay y o ‘qoIib ketgan. 0 ‘z
navbatida shuni qayd etish kerakki, bosh kiyim lar bilan bog‘liq bir
qancha urf-odatlar m avjud bo ‘lgan. M asalan, to ‘y o 4tgandan keyin
qalpoqcha ustidan peshona durra, shuningdek, birinchi farzand
tu g ‘ilganidan so ‘ng esa qalpoq o ‘m iga ro ‘mol o 4ralgan. K o‘pincha
q o ‘shaloq ro‘mol tikilgan: birinchisi boshlariga shundoq tashlab,
uchlarini orqaga yig‘ib qo‘yilgan bo‘lsa, ikkinchi ro ‘mol esa uning
ustidan peshonasi bilan bog4 langan.
K o4p joylar, xususan, qishloqlarda bosh kiyim yoshiga qarab
farqlangan. Q iz bolalar popuk to 4ppi (d o 4ppi) kiygan b o ‘lsa,
turm ushga chiqqan kelin esa birinchi farzand tu g ‘ilganiga qadar to 4ppi
ustidan durra o 4ragan (uni Samarqand va Qashqadaryoda peshonaband
deb ataladi). Peshonaband turli ko4rinishda bog'lanib, durraning
ikkinchi uchi 3 -4 marta taxlog4liq va bosh ustidan yonboshga osilgan
holda o 4ralgan yoki orqaga tashlangan. Ba'zi hududlarda boshga
sarandoz ham solib yurilgan. Qadimda chetlariga kashta tikilgan
yakkaband ishlatilgan bo4lib, yakkabandning uchlariga shoh (popuk),
o 'rtasiga moh tikilgan.
Birinchi farzandi dunyoga kelgach, yosh juvonlar sochlarini qo 4sh
kokil qilib o 4rib, boshiga kulut deb atalgan kashtali qalpoq kiygan
b o 4Isa, qari onaxonlar esa oq qalpoqda yurgan.
78
XX
asr boshlaridan e'tiboran ayollar ham erkaklarga o ‘xshagan
astarinmg ichiga pilta qo‘yib tikilgan do‘ppi kiyib yuradigan bo‘ldi.
Ayollam ing d o ‘ppisi erkaklarnikiga qaraganda ancha yassi, kashtasi
mayda, rang-barang va jozibali ko‘rinishga ega bo‘lgan. Ayollar
do‘ppisining araqchi turi ham oMkada keng tarqalgan edi.
Ayollam ing an'anaviy bosh kiyimlari kiyim egasining oiladagi
mavqyeini aniq ifodalagan. Chunonchi, bosh kiyim va soch turmagiga
qarab qiz bolani turmushga chiqqan kelindan, yosh onani farzandsiz
ayoldan, o ‘rta yoshli ayolni keksa momodan ajratish mumkin bo‘lgan.
Bosh kiyimlar odatda, ikki guruhga bo‘Iingan: boshga kiyiladigan
kiyimlar (qalpoq, do‘ppi, ya'ni taqya va kallapo‘sh), quloqchin,
bo‘yrak hamda telpak) hamda boshga o craladigan yoki yopinadigan
ro‘mol, peshonaband lochak, durra, durracha, iokki, yovlik va h.k.
Ayollaming yoshiga
qarab
mavsumiy
tarzda
o ‘raladigan
ro ‘mollar
Do'stlaringiz bilan baham: |
