207
lardagi xuddi shunday soliqlarning stavkalari bilan qiyoslanishi,
ya’ni mintaqaning o‘ziga xos xususiyatlari xisobga olingan holda
boshqa mamlakatlar bilan teng bo‘lgan xo‘jalik faoliyati shart-
sharoitlari vujudga keltirilishi lozim. Agar
qattiq shartlar belgilab
qo‘yilgudek bo‘lsa, bu hol respublika iqtisodiyotiga investitsiyalarni
jalb qilishni mushkullashtirib yuboradi, aksincha, yengil sharoit
yaratilsa, mamlakat byudjetiga salbiy ta’sir qiladi.
O‘zbekistonda soliqqa tortish tizimi o‘z mazmuniga ko‘ra soliq
elementlari, ularni tashkil qilish tamoyillari va usullarini o‘rganadi.
Soliq elementlari quyidagilardan iborat:
Soliq subyekti – bu soliq munosobatlarida qatnashuvchi soliq
to‘lovchilardir. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga bo‘linadi.
Soliq
munosobatlarida faqat soliq to‘lovchilargina emas balkim, soliq
undiruvchi (soliqchi) ham qatnashadi. Soliqni davlat undiradi, ya’ni
davlat nomidan maxsus tashkilot qatnashadi. Bu ishni Davlat soliq
qumitasi bajaradi. Soliqlarni to‘g‘ri hisoblash, to‘liq to‘lash
javobgarligi soliq to‘lovchi subyektga yuklatiladi.
1.
Soliq obyekti – bu soliq solinadigan daromad, oborot yoki
mulk hisoblanadi. Unga foyda,
ish haqi, qo‘shimcha qiymat, yer,
imorat kabilar kiradi. Obyekt doimo subyekt bilan bog‘liq va
subyektniki bo‘ladi. Soliq subyektisiz obyekt bo‘lmaydi. Masalan,
QQSda obyekt orttirilgan mahsulot oborotidir, daromadga
solinadigan soliqda daromad, mol-mulk solig‘ida mulk qiymati, yer
solig‘ida yer maydoni va b.q.
2.
Soliq manbayi – bu subyektning daromadidir. Ba’zi soliqlarda
daromad va foyda ham obyekti, ham soliq manbai bo‘ladi. Lekin
boshqa soliqlarda obyektlar har xil, manba esa daromad hisoblanadi.
3.
Soliqqi tortish birligi – bu obyektning o‘lchov birligidir. Bu
daromad solig‘ida so‘m, yer solig‘ida kv.metr va b.q bilan
belgilanadi.
4.
Soliq stavkasi – Obyektning har bir birligi uchun davlat tomo-
nidan belgilab qo‘yilgan me’yorlar soliq stavkasi deyiladi. Soliq
stavkalari ikki xil usulda ifodalanadi: qat’iy va nisbiy stavkalar.
Qat’iy stavkalar bu pul birligida ifodalangan stavkalar bo‘lsa (so‘m
va b.q), nisbiy stavkalar foizlarda (%) aks ettiriladi. Bozor
iqtisodiyotga o‘tish va inflyatsiya sharoitida nisbiy stavkalarni
208
qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Agar stavka so‘mlarda hisobga
olinsa, soliqlardan to‘shgan byudjet daromadi yil oxiriga kelib hech
qanday iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lmay qolishi mumkin. Soliq
stavkalari usullaridan tashqari, O‘zbekistonda
soliq qonunchiligi
bo‘yicha soliq stavkalarining quyidagi turlari mavjud:
Proporsional;
Progressiv;
Nolli;
Regressiv stavkalar.
Proporsional soliq stavkasida obyekt qanday bo‘lishidan qat’iy
nazar bir xil ulushdagi soliq to‘lanadi. Masalan; QQS bo‘yicha
oborot 10 ming so‘m bo‘lsa ham, 100 ming so‘m bo‘lsa ham, 1 mln
so‘m bo‘lsa ham 20% soliq olinadi. Yoki yuridik shaxslarning
asosiy fondlarini qiymati qanday bo‘lishidan qat’iy nazar undirila-
digan mol-mulk solig‘i 4 % tashkiletadi.
Progressiv soliq stavkada esa daromad obyekti ko‘payishi bilan
soliq stavkasi ham oshib boradi. Bu soliq stavkasi mamlakatimizda
faqat jismoniy shaxslar daromadi solig‘ida o‘z ifodasini topgan
Nolli stavkalar. Soliqlarni tashkil etishni chet el tajribasiga
moslashtirish maqsadida 1998-yildan boshlab, QQS bo‘yicha ya’ni
eksportga tovarlar yuborganda, qishloq xo‘jaligi uchun yoqilg‘i-
moylash materiallari va o‘g‘itlar jo‘natganda hamda elchixonalar va
vakolatxonalarga tovarlar ortganda soliq
tortish nolli stavkada
belgilandi. Shu mahsulotlar bo‘yicha tamomila soliq to‘lamaslik
joriy etildi.
Regressiv soliq stavkalar Daromad oshib borishi bilan soliq
stavkalari kamayib, mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirishni talab
etadi. Chetga eksport tovarlar chiqarib, qat’iy valyuta tushumiga
erishganlar iqtisodiy jihatdan qiziqtiriladi, ya’ni jami ishlab
chiqarilgan mahsulot sotishdan tushgan daromaddan ozod qilinadi.
Bu 2000-yilning 1-iyulidan boshlab kuchga kirgan.
Yuqorida keltirilgan soliq stavkalari turlarini tahlil qilib nolli va
regressiv stavkalar iqtisodiyotni ko‘tarishda
katta ahamiyatga ega
ekan deyishimiz mumkin.
Soliq yuki – to‘lovchining hamma soliqlar va yig‘imar
yig‘indisini byudjetga to‘lashidir. Soliq yuki foydaga yoki jami
209
daromadga nisbatan olinadi. Mamlakat miqyosida hamma to‘langan
soliq va yig‘imlarning YaIMdagi salmog‘i ham soliq yukini
ifodalaydi. Agar soliq to‘lovchi soliqlarni to‘g‘ri to‘lagan bo‘lsa,
unga soliq yuki mos keladi. Lekin ba’zi korxonalarda egri soliqlar
bo‘lib, uning huquqiy to‘lovchilari korxona hisoblansa-da, soliq yuki
iste’molchi, ya’ni aholi zimmasiga tushadi. Oxirgi iste’mol
qiluvchilar aholi hisoblanadi. Bu yerda egri soliqlar hisobiga
aholining real daromadlarining biroz bo‘lsa-da pasayish hollari
uchraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
