Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

7.3. Tijorat banklarining valyuta operasiyalari 
Valyuta – jahon bozorida, davlatlar orasida pul vazifalarini 
bajaruvchi, davlatlarni milliy pul birliklari. Masalan, Amerika 
ko‘shma Shtatlarini «dollari», Buyuk Britaniya «funt serlingi», 
Kanada «dollari», Fransiya «franki», Germaniya «markasi» va shu 
kabilar. Mazkur dalatlar milliy pul birliklari o‘zlarida, har biri 
uchun, milliy valyuta hisoblanadi. Muayyan bir davlat ichki 
bozoriga nisbatan olingan boshqa davlatlarning milliy valyutalari 
xorijiy valyutalar deb ataladi. Masalan, AQSH dollari, Buyuk 
Britaniya funt serlingi, Germaniya markasi, Shvetsariya franki va 
boshqa shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar 
O‘zbekiston Respublikasida xorijiy valyutalar bo‘ladi. O‘z 
navbatida, O‘zbekiston «so‘m»i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta 
bo‘ladi. 
Rus iqtisodchi olimi V.S. Safonovning ta’rifiga ko‘ra, 
“currency” atamasi banknotalar va tangalar ko‘rinishidagi pullar 
ma’nosini anglatadi. Xorijiy valyuta uchun foreign currency 
atamasi ishlatiladi. Jahon valyuta bozori – bu foreign currency 
yexchange market dir, yoki oddiy qilib aytganda, FOREX. 
Valyutalarning turli klassifikatsiyasi mavjud bo‘lib, asosan 
ularni uch guruhga ajratishadi. 
Bular jahon valyuta bozorining barcha segmentlarida hech 
qanday 
cheklovlarsiz 
amal 
qiladigan 
valyutalardir. 
Ular 
cheklanmagan miqdorda va turli joriy va muddatli bitimlar 

---

178 
bo‘yicha to‘liq konvertirlana oladilar. 
Bunday turdagi valyutalar ichida katta beshlikni ajratib 
ko‘rsatish lozim. Ularga AQSh dollari (USD), Yevro (EUR), 
Shvetsariya franki (ChF), Yaponiya iyenasi (JPY) va Angliya funti 
(GBP) kiradi. 
Asosiy valyutalarga, shuningdek, Kanada dollari (CAN) va 
boshqa bir nechta valyutalar (masalan, Avstraliya dollari AUD) 
ham kiritiladi. 
Valyutalarning mazkur sirasiga Irlandiya, Singapur, Gretsiya, 
Shvetsiya, Daniya, Oman, Quvayt, Hindiston kabi davlatlar 
valyutalari kiritiladi. 
Bu valyutalar bo‘yicha doimo kotirovkalar mavjud, biroq 
ba’zida operatsiyalar miqyosi, muddatli bitimlar bozori bo‘yicha 
(agar u umuman mavjud bo‘lsa) katta cheklovlarning bo‘lishi 
ehtimoli bor; shuningdek, muayyan davlatlar tomonidan ularning 
keng savdosiga qarshi qonuniy cheklovlar ham o‘rnatiladi. Mazkur 
guruhga Indoneziya, Tailand, Gonkong, Malayziya, Vetnam, 
Fillipin kabi mamlakatlar valyutalarini kiritish mumkin. 
Hozirgi kunda yangi paydo bo‘luvchi bozorlar valyutalari ham 
yuzaga keldi. Bular Chexiya, Slovakiya, Polsha, Rossiya, Janubiy 
Amerika va JAR mamlakatlari pul birliklaridir. 
2016-yilda ham valyuta siyosati inflyatsiyaning maqsadli 
ko‘rsatkichlarini inobatga olgan holda mahalliy ishlab 
chiqaruvchilarning tashqi va ichki bozorlardagi raqobatbar-
doshligini mustahkamlash vazifalaridan kelib chiqib yuritildi.
Ushbu maqsadlarga erishishda 2016-yil davomida so‘mning 
AQSH dollariga nisbatan almashuv kursi bosqichma-bosqich 
devalvatsiya qilib borildi.
Natijada 2017-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, milliy valyu-
taning 2016-yil boshidagi almashuv kursiga nisbatan devalvatsiya 
darajasi 15 foizni tashkil qilib, so‘mning AQSH dollariga nisbatan 
rasmiy almashuv kursi 3231,48 so‘m/AQSH dollarini tashkil etdi.
Shuningdek, valyutani tartibga solish va valyuta nazorati 
sohasiga doir chora-tadbirlar izchillik bilan amalga oshirildi va bu 
borada asosiy e’tibor eksport operatsiyalari bo‘yicha valyuta 

---

179 
tushumining to‘liq, o‘z vaqtida kelib tushishini ta’minlash hamda 
vakolatli banklarning valyuta resurslarini ko‘paytirishga qaratildi.
Mamlakatimiz tashqi savdo operatsiyalarining asosiy qismi 
AQSH dollarida amalga oshirilishini inobatga olib, so‘mning 
boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslarini 
belgilashda operatsion mo‘ljal sifatida so‘mning AQSH dollariga 
nisbatan almashuv kursidan foydalanildi.
Shunga muvofiq, so‘mning AQSH dollaridan tashqari boshqa 
xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslari ushbu valyutalar-
ning tashqi valyuta bozorlaridagi AQSH dollariga nisbatan 
kurslari dinamikasi va ichki valyuta bozorida so‘mning AQSH 
dollariga nisbatan almashuv kursi ta’siri ostida shakllandi.
Jahon amaliyotida moliyaviy bozorlar faoliyatida standartlash-
tirish xalqaro tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan, lotin tilidagi 
uchta harfdan iborat valyutalarning quyidagi belgilanishlari qabul 
qilingan bo‘lib, ular xalqaro va mahalliy amaliyotda keng 
qo‘llaniladi (ISO 4217 standarti – International Organization for 
Standartization): 
O‘z navbatida, 2016-yilda so‘mning hamkor davlatlar va 
boshqa asosiy xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kursining 
qadrsizlanishi 
mamlakatimiz 
eksport 
qiluvchi 
korxonalari 
raqobatbardoshligining 2014-2015-yillardagi kuchsizlanishidan 
keyin tiklanishiga xizmat qildi.
Jahon amaliyotida qabul qilingan tartibga asosan, barcha 
davlatlarni milliy valyutalari 3 xarf bilan belgilanadi. Bu xarflarni 
boshidagi 2 tasi mamlakatni, so‘ngi 3 chisi yesa valyuta nomini 
bildiradi. Masalan, USD – AkSh dollari, ya’ni US – ko‘shma 
Shtatlar, D – dollar yoki GBP – Buyuk Britaniya funt serlinigi, GB 
– Buyuk Britaniya, P – (point) funt serling va shu kabi. 
Qavslar ichidagi valyutalarning belgilanishi SWIFT tizimi 
foydalanuvchilari tomonidan qabul qilingan kodirovka bo‘yicha 
amalga oshiriladi. Qisqacha aytganda, banklar tomonidan foydala-
niladigan mazkur axborot tizimi xizmat xabarlarining xavfsiz 
yetkazilishini ta’minlaydi. 
Ba’zi bir davlatlarni milliy pul birliklarini, mazkur davlatlarda 

---

180 
valyuta munosabatlari borasida mavjud va harakatda bo‘lgan 
qonun qoidalarga asosan, xorijga chiqishi va u yerda muomalada 
bo‘lishi chegaralanadi. Shunga ko‘ra, muomaladagi valyutalar turli 
maqomlarga, ya’ni erkin muomalada yuradigan, muomalasi 
qisman va butunlay cheklangan, yopiq yoki ekzotik valyutalarga 
bo‘linadi. 
Ekzotik 
valyutalar 
toifasiga 
Quvayt 
«dinori», 
Grek 
«draxmasi» va shu kabilar kiradi. 
Joriy konversion operatsiyalari uchun spot almashuv kursi 
qo‘llaniladi. Spot kursi joriy valyuta kursi hisoblanadi va u doimo 
gazetalar sahifalarida, axborot agentliklari ekranlarida e’lon qilib 
turiladi. 
Bank amaliyotida valyutalar kurslarining quyidagi belgila-
nishlari amal qiladi: masalan, AQSh dollarining Shvetsariya 
frankiga nisbatan kursi – USD

ChF kabi, dollarning rublga 
nisbatan kursi – USD

RUR kabi belgilanadi, va aksincha, 
yevroning dollarga nisbatan kursi – EUR

USD, funt sterlingning 
dollarga nisbatan kursi – GBP

USD kabi belgilanadi. 
Mazkur belgilanishlarda chap tomonda kotirovka asosi (baza 
valyutasi yoki asosiy savdolanadigan valyuta), o‘ng tomonda 
kotirovka valyutasi yoki kotirovkalanadigan valyuta (shu 
jumladan, kontrvalyuta atamasi ham qo‘llaniladi) turadi: 
Bu yozuv bir birlik baza valyutasiga nisbatan kotirovkalana-
digan valyutaning mos keladigan miqdorini anglatadi (ya’ni 1 
Amerika dollari uchun 1,7525 Shvetsariya franki). 
Nominal almashuv kursi – Markaziy bank tomonidan valyuta 
bozorini tartibga solish borasida olib borilgan chora-tadbirlar 
natijasida so‘mning almashuv kursi belgilangan maqsadli koridor 
doirasida bo‘ldi. 2008 yilda AQSh dollarining so‘mdagi nominal 
qiymati yil boshidagi 1290 so‘mdan 1393 so‘mga yetdi. 
Kross-kurs (cross-rates) bu – ikki valyuta o‘rtasidagi ayirbosh-
lash kursidir, AQSh dollari bundan mustasno. Kross-kurs bo‘yicha 
eng faol konversion operatsiyalar bozoriga yapon iyenasiga 
nisbatan yevro UR JPY, yevroga nisbatan funt sterling 

---

181 
UR GBP, Shveysariya frankiga nisbatan yevro UR ChF va 
boshqa valyutalar kurslari kiradi. Kross-kurslarga, shuningdek, 
rublning (dollardan tashqari) boshqa valyutalarga nisbatan 
kurslarini YeUR RUR, GBP RUR ham kiritish mumkin. Savdo 
hajmi uncha katta bo‘lmagan valyutalar bo‘yicha kross-kurslarni 
yaxlit tarzda olish ba’zida mushkul bo‘ladi, bunday vaziyatda 
bitimlarni AQSH dollari orqali amalga oshirish qo‘l keladi. 
Umuman olganda, kross-kurslar bilan bo‘ladigan savdo hajmi 
salmoqli miqyosga ega emas va ularning ulushi 10% ni tashkil 
qiladi, dollardagi kotirovkalar bo‘yicha aylanmalarning ulushi esa 
mos ravishda 90% dan iborat. 
Kross-kurslarning xususiyatli jihatlaridan biri shundaki, 
valyutalar o‘rtasidagi kurslarning kotirovkasi qaysi bank 
kotirovkani o‘tkazishiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. 
Aytaylik, funt sterling va yapon iyenasi o‘rtasidagi kross-kurs 
uning Britaniya banki yoki Yaponiya banki kotirovkalashiga 
qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, Londonda Barclays Bank 
funtning iyenaga nisbatan to‘g‘ri kotirovkasini 100 iyena uchun 
JPY

GBP 

0,5990 funt ko‘rinishida amalga oshirishi mumkin, 
shu bilan bir vaqtda Tokiodagi bank 1 funt sterling uchun 
GBP

JPY 

166,94 iyena ko‘rinishida iyenaning funtga nisbatan 
to‘g‘ri kotirovkasini beradi.
Jahonning asosiy kross-kurslari Reyter WX

agentligining 
sahifalarida to‘g‘ri va teskari kotirovkalar ko‘rinishida taqdim 
qilinadi va doimiy ravishda avtomatik tarzda bir necha daqiqada 
joriy to‘g‘ri dollar kursi asosida yangilanib turadi.
Valyuta kurslari kotirovkasi to‘g‘ri va teskari turlarga 
bo‘linadi. 
To‘g‘ri kotirovka – bir birlik xorijiy valyuta uchun zarur 
bo‘ladigan milliy valyuta miqdori. Odatda ko‘pincha valyutalar 
Amerika dollari bilan solishtiriladi: 1 AQSh dollariga to‘g‘ri 
keladigan milliy valyuta miqdori (bu yerda dollar bazaviy 
valyuta hisoblanadi). To‘g‘ri kotirovka sifatida jahondagi 
ko‘pgina valyutalarning dollarga nisbatan kursi rasmiy ravishda 

---

182 
kotirovka qilinadi – USD

ChF, USD

RUR, USD

JPY, 
USD

CAD va h.k. 
Yevro hududiga kiruvchi mamlakatlarning valyutalari ham 
yevroga almashtirilguniga qadar kurslari dollarga nisbatan 
to‘g‘ri kotirovka bo‘yicha belgilangan (USD

DEM, USD

FRF, 
USD

ITL va b.). 
Teskari kotirovka – bir birlik milliy valyutada aks ettirilgan 
xorijiy valyuta miqdori: 
Odatda, teskari kotirovkadan kam foydalaniladi.
Funt 
sterlingning 
bazaviy 
valyuta 
sifatida 
kotirovkalanishining sababi bu ingliz funtining Britaniya 
imperiyasi davridan beri asosiy jahon valyutasi bo‘lib 
kelishidadir. XX asr boshlarida boshqa mamlakatlar, shu 
jumladan, AQSH ham o‘z valyutalarini funt sterlingga 
solishtirganlar. 
O‘sha davrlardan buyon funt sterlingning dollarga bo‘lgan 
kursini “telegraf kursi” yoki “keybl” (cable) deb atalib kelingan. 
Mazkur an’ananing ildizlari shunga borib taqaladiki, XX asr 
boshlarida birja kotirovkalari, shuningdek, Buyuk Britaniya va 
AQSH o‘rtasidagi hisob-kitoblar okean tubidan o‘tkazilgan sim 
(cable) orqali telegraf xabarlari vositasida amalga oshirilgan. 
Jahon bozorlarida asosiy valyuta juftligi bo‘lib AQSH 
dollarining yevroga kotirovkasi hisoblanadi, xalqaro muomalada 
uning ulushi 2001-yilda, taxminan, 30%ni tashkil qilgan. 
Keyingi o‘rinlarda dollar iyena (20%), funt sterling dollar 
(11%) va dollar Shveysariya franki (5%) turadi.