Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

-
 
yuqori likvidlikni ta’minlash maqsadida stavkalarning, 

---

98 
muddatlarning, aktivlarning diversifikatsiyasini qo‘llab-quvvat-
lash; 
-
 
foiz stavkaning o‘zgarish bosqichlariga bankning aktiv va 
passivlarini boshqarish strategiyasini mos tanlash. Masalan, past 
foiz stavkalarning o‘sishi kuzatilganda majburiyatlar bo‘yicha 
mablag‘lar muddatini oshirish, o‘rnatilgan foiz stavkalardagi 
kreditlar 
hajmini 
kamaytirish, 
investitsiya 
muddatlarini 
qisqartirish, uzoq muddatli qarzlarni jalb qilish va kredit limitlarini 
yopishga to‘g‘ri keladi.
Tijorat banklari har bir aniq kelishuvlarida foiz me’yorini 
hisoblaganda quyidagilar e’tiborga olinadi: 
- ta’minlangan ssudalar buyicha eng kreditga layoqatli 
mijozlar uchun aniq muddatga beriladigan bazaviy foiz 
stavkasining darajasini; 
- har bir alohida kelishuvning shartlarini inobatga olgan holda 
tavakkalchilik uchun qo‘shimcha to‘lov.
G‘arb mamlakatlarining pul-kredit munosabatlarida turli xil 
foiz stavkalari qo‘llaniladi. 1-darajali foiz stavkasi Markaziy 
bankning qayta moliyalash foiz stavkasi hisoblanadi. Bu muhim 
ahamiyatga ega. Stavkaning Markaziy bank tomonidan pasayti-
rilishi bozorda kredit resurslarining taklifini kupayishiga va 
arzonlashishiga olib keladi. Bu foiz stavkasining pasaytirshdan 
maqsad – investitsiya harakatini tezlashtirish, mamlakatning 
iqtisodiy o‘sishiga turtki berishdir. 
Qayta moliyalash foiz stavkasini oshirish orqali pul-kredit 
hajmining qiskarishiga, inflyatsiya sur’atining pasayishiga, shu 
bilan birga, iqtisodiyotga investitsiyalar hajmining qisqarishiga 
olib keladi. Demak, Markaziy bankning qayta moliyalashtiruvchi 
foiz siyosati inflyatsiya darajasini hamda iqtisodiy o‘sish 
harakatlarini hisobga olgan holda mamlakatning pul-kredit 
tizimining holatidan kelib chiqib amalga oshirilishi kerak. 
Tijorat banklarining foiz siyosati ikki assosiy yo‘nalishni uz 
ichiga oladi. Birinchisi, bu bank resurslarini yaratishda 
mablag‘larni jalb qilish jarayonida olib boriladigan foiz siyosati, 
ikkinchisi, banklar tomonidan resurslarni joylashtirish sohasida 

---

99 
olib boriladigan foiz siyosatidir.
Kreditlar va depozitlar bo‘yicha foiz to‘lash vaqtida emas, 
balki foyda ko‘rish davrida hisoblanib, moliyaviy hisobotlarda 
davriylikka mos aks ettirilib borilishi lozim. Depozit va kreditlar 
bo‘yicha hisoblangan foizlarni ifodalash uchun har bir depozit turi 
va kredit bo‘yicha alohida hisob varaqlar ochiladi.
Depozitlar va kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari, ularning 
summasi, ularni tulash vakti davri, tulash shartlari va boshqalar 
mijoz bilan bank o‘rtasida kelishib olinadi va tuziladigan 
shartnomada aks ettiriladi. Kreditlar bo‘yicha foiz stavkalar 
kreditning muddati, qarz oluvchi tomondan tavsiya qilingan garov 
holati va qiymati, uning likvidligiga, kredit resurslari bahosiga, 
kredit tavakkalchiligining darajasiga ko‘ra tijorat banki tomonidan 
mustaqil belgilanadi va u kredit shartnomasida aks ettiriladi. 
Kredit bo‘yicha foizlar muddati kelganda, memorial order bilan 
rasmiylashtirilib, mijozning asosiy talab qilib olinguncha bo‘lgan 
depozit varag‘idan grafik bo‘yicha undirib olinadi.
Foizlarni hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiri-
ladi: 
summa*foiz stavkasi*amaldagi kunlar soni 365 
Banklar orasidagi resurslarni jalb qilish uchun raqobatli 
kurashda muhim vosita bo‘lib turlicha foiz siyosati hisoblanadi, 
chunki qo‘yilgan mablag‘larga daromad olish mijozlarning 
qo‘yilma qo‘yishga undovchi muhim omil hisoblanadi. Depozit 
foiz stavkalari darajasini har bir tijorat banki O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasi, pul bozori holati va 
o‘zining depozit siyosatidan kelib chiqib, mustaqil ravishda 
belgilaydi. Depozit schyotlarining alohida ko‘rinishlari bo‘yicha 
daromad hajmi qo‘yilma muddati, summasi, hisobvarag‘ini amal 
qilish xususiyati, xizmatlar hajmi va xarakteri va nihoyat, 
mijozning qo‘yilma shartnomasi shartlariga amal qilishiga bog‘liq. 
Talab qilingungacha bo‘lgan depozitlar bo‘yicha hisob 
varaqalari egalari tomonidan joriy operatsiyalarni amalga oshirish 
uchun ishlatiladi va ular qoldiqning nomuntazamligi bilan 
xarakterlanadi. 
Shuning 
uchun 
bunday 
schyotlar 
guruhi 

---

100 
daromadlik darajasi bilan ajralib turadi. Yuridik shaxslarga 
ochilgan talab qilinguncha hisobvaraqalaridagi mablag‘lar qoldig‘i 
bo‘yicha foizlar umuman to‘lanmasligi mumkin. Bunday foyda, 
odatda, mijozlarni hisob kassa xizmatlari uchun to‘lov 
mablag‘larini talab qilinguncha hisobvaraqalarda mablag‘larni 
minimallashtirish va ortiqcha summalarni qo‘yilmalarning 
daromadliroq shakllariga joylashtirishga undaydi. 
Jismoniy shaxslar uchun ochilgan talab qilinguncha varaqalar 
bo‘yicha foizlar deyarli majburiy tartibda o‘rnatiladi, ammo u 
bo‘yicha daromad hamisha muddatli qo‘yilmalarga qaraganda 
pastroq bo‘ladi. Muddatli qo‘yilmalar bo‘yicha foiz stavkasi 
hajmini o‘rnatishdagi muhim omil bo‘lib, mablag‘lar joylashti-
rilgan muddat hisoblanadi. 
Markaziy bank emissiya markazi sifatida makroiqtisodiy 
darajadagi pul aylanishi hamda bank tizimining likvidliligi nuqtai 
nazaridan tijorat banklarining ular tomonidan jalb qilingan 
mablag‘lardan foydalanish imkoniyatlarini doimiy ravishda 
tartibga solib turadi. 
Aktiv va passivlar, foiz stavkalarning muddatlariga bog‘liq 
holda foiz marjasining o‘zgarishi quyidagicha ifodalanadi: