Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti

Quruq issiq iqlim sharoitida jismoniy mashqlar bilan shug„ullanishning o„ziga 
xos xususiyatlari. 
Issiq iqlimning unga moslashgan va moslashmagan insonning funksional holatiga 
ta‟sirining ko„p jihatlari ma‟lum darajada o„rganilgan.

---

66 
Inson matorikasini issiq iqlim sharoitida rivojlantirishda tizim tashkil etuvchi 
omilning strukturaviy komponentlarini quyidagilar tashkil etadi:
1) optimal jismoniy yuklama; 2) jismoniy mashqlarning uyg„unligi; 3) 
organizmning harakat, issiqlik va nur moslashishining birligi; 4) mashqlar yuklamasi 
jarayonida va jismoniy mashqlar bilan shug„ullanuvchilar turmush rejimi tiklovchi va 
stimulyasiyalovchi vositalar tizimi; 5) sog„lomlashtirish tadbirlari tizimi; 6) 
organizmning salomatligi dinamikasi va funksional statusi haqida joriy tibbiy-biologik 
va dispanser ma‟lumotlar asosida jismoniy rivojlantirish vositalarini o„z vaqtida 
korreksiyalash. 
Etarlicha shug„ullanmagan va moslashgan organizmlarning funksional tizimida 
o„zgarishlar ro„y bermasligi uchun jismoniy mashg„ulotlar va musobaqalarni kunning 
issiq qismida (30 gradusdan ortiq temperatura) o„tkazmaslikni tavsiya etadi. 
Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug„ullanuvchi shaxslarda fasllar 
o„zgarishining ta‟siri silliq kechadi. Funksional o„zgarishlar xususiyatlari rivojlantirish 
vositalarini yil fasllariga qarab tanlash uchun asos bo„lib xizmat qiladi.
Organizmda ko„p issiqlik yo„qotish ayniqsa, yanvar oyida ko„proq qayd etiladi. 
Manfiy qiymatlardan musbatga o„tish aprel oyining birinchi yarmida, musbat 
qiymatlardan manfiyga o„tish esa oktyabr oxiri va noyabr boshlarida tugallanadi. 
Aprel, oktyabr oylari issiqlik darajasi qulay vaqtdir. 
Inson issiqligi ko„rsatkichlarining sutkalik o„zgarishi ham yil fasllariga bog„liq: 
yozda va kuz faslining boshida biotermik ko„rsatkichlar sutkada kam o„zgaradi, qishda 
va bahorning dastlabki ikki oyida biotermik ko„rsatkichlarning sutkalik o„zgarishi 
yuqori bo„ladi. Bu esa qishda va o„tish fasllarida shamollash kasalliklarining 
ko„payishiga olib keladi
Eng qulay oylar aprel va oktyabr. 
Sog„lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyani rejalashtirishda quyidagi holatlarni 
e‟tiborga olish lozim: 
1. 
Jismoniy 
tarbiya 
va 
sportda 
yuklamaga 
jismoniy 
mashqlarning 
shug„ullanuvchilar organizmiga ta‟siri sifatida qaraladi. Parametrlari (mashqlarning 
kattaligi, yo„nalishi, tuzilishi)ga binoan jismoniy yuklama organizmga turlicha ta‟sir 
ko„rsatadi: 
- rivojlantiruvchi yuklama, harakat sifatlari va jismoniy ish qobiliyati darajasini 
o„stirish; 
- qo„llab-quvvatlovchi yuklama, ish qobiliyatini muayyan darajada ushlab turish; 
- reabilitatsion yuklama, charchoqdan so„ng ish qobiliyatini tiklash; 
- ta‟lim beruvchi yuklama, harakat bilim va ko„nikmalarini egallash. 
2. Talabalar jismoniy tarbiyasida, asosan, ta‟lim beruvchi yuklama qo„llaniladi va 
u harakat ko„nikmalarini shakllantirish, harakatlarni bosh qarish va jismoniy sifatlarga 
rivojlantiruvchi ta‟sir ko„rsatishga yo„naltirilgan. 
3. Sog„lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya mash qlariga gavda tuzilishi, jismoniy 
rivojlanishni yaxshilash, nafas olish, yurak- qon, asab tizimlarini takomillashtirish 
kasalliklarning oldini olish aqliy va jismoniy ish qobiliyatini o„stirish, turli zararli 
ta‟sirlarga qarshi kurashuvchanligini ta‟minlashga qaratishiz lozim. 
4. Inson jismoniy holatiga energiyaning sarflanishi jihatdan ta‟siriga qarab sport 
turlari klassifi-katsiyasini ishlab chiqdilar. Qizlar uchun jadallikdagi aerobika raqslari, 

---

67 
badminton o„yini, yigitlar uchun - atletik gimnastika, sog„lomlashtiruvchi yugurish, 
sport o„yinlari. 
5. Gidrometmarkazining ko„p yillik ma‟lumotlari sog„lomlashtiruvchi jismoniy 
tarbiya mashg„ulotlarini ochiq havoda o„tkazish (dekabr - 2,9 , yanvar - 0,4, fevral - 
4,2 dan tashqari) kerakligi haqida xulosa qilish imkonini beradi. Bu organizmning tash 
qi muhit zararli omillariga, ayniqsa kuzgi-qishki davrda, qarshi kurashuvchanligini 
oshirishga yordam beradi.