Xalqaro menejment

Ekspatriant (emigrant)larga haq to’lash. 
Agar Amerikaning biror 
kompaniyasi Buyuk Britaniyadagi filialidagi yiliga 50 ming AQSh dollari ish xaqi 
oladigan moliya bo’limi boshlig’ini Italiyaga ishga jo’natsa (u yerda valyuta kursi 
bo’yicha uning ish xaqi yiliga 60 ming AQSh dollariga to’g’ri keladi), unga Italiyada 
qancha oylik belgilashi kerak bo’ladi? Yoki italiyalik xodim Angliyaga jo’natilsa, 
unga kancha ish xaqi berish kerak? Qaysi valyutada: dollar, funt-sterling yoki 
liradami? Qaysi davlatning mehnat qonunchiligi bu hollarda amal qiladi? Qanday 
qo’shimcha imtiyozlar qo’llaniladi? Bu xodimlarni chet elga ishga yuborishdagi 
muammolardan ayrimlari hisoblanadi. Firma bir tomondan xarajatlarni oshirib 
yubormasligi kerak, ikkinchi tomondan esa xodimni rag’batlantirib turishi kerak. 
Xodimning chet elda ishlashi uchun zarur kompensatsiyaning shakli va 
miqdori xodimning shaxsi va aniq davlat bilan aniqlanadi. Chet elga faqat bitta 
xodimni yuboradigan kompaniyalar har bir holat uchun alohida kompensatsiya 
miqdorini belgilashlari kerak. Kompaniya ishlab chiqarish faoliyatini chet elda 
kengaytirishda har bir ish xaqini alohida belgilay olmaydi. U holda bir xil turdagi 
ishga turlicha ish xaqi oladigan ikkita xodim to’g’ri kelib qolishi mumkin, bu esa 
tengsizlikka olib keladi. Xizmat safariga yuborishning kelishilgan shakli ishlab 
chiqilmas ekan, ba’zi xodimlarga ularni chet elga jo’natishga ko’ndirish uchun 
ko’proq haq to’lanaveradi. 
Yashash xarajatlari.
Chet elga ketadigan odamlar uchun yashash xarajatlari 
ko’payib ketadi. Bu asosan ularning ma’lum bir hayot tarziga o’rganganligidan kelib 
chiqadi, ya’ni yangicha sharoitda bunday hayot tarzi qimmatga tushib ketadi va uni 
o’zgartirish oson bo’lmaydi. Boshqa sabablar esa sport bilan shug’ullanmaslik, 
ma’lum oziq-ovqatlarni xarid qilishni to’xtatish, ba’zi bayramlarni nishonlamaslik, 
o’z ona tilidagi teledasturlardan mahrum bo’lish yoki farzandlarining chet elda 
o’qishga majbur bo’lishidan iborat. Yangi madaniyatga ko’nikish kabi ruhiy 
muammolar ham mavjud. Bu kabi o’zgarishlarga ko’nikish zarurligini hisobga olgan 
holda kompaniyalar ko’pgina xodimlarning ish xaqiga ustamalar to’lashadi. 
Ba’zi joylarda yashash sharoitlari og’ir bo’lib, masalan, iqlimning yomonligi 
yoki atrof-muhitning sog’liqqa zararligi, siyosiy ahvolning beqarorligi xodim va 
uning oilasiga havf tug’diradi. Oxirgi vaqtlarda ba’zi guruhlar turli davlatlarda xizmat 
safaridagi xodimlarning bolalarini o’g’irlashi va pul talab qilishi ko’p uchramoqda. 

---

97 
Pul talab qilish maqsadida bolalarni o’g’irlash va terrorizm kabi illatlar 
kompaniyalarni nafaqat noqulay yashash sharoitlari uchun ustama haq to’lashga, 
balki xodimlar bolalarining o’g’irlanishidan sug’urtalashga ham majbur qilib qo’ydi. 
Bundan tashqari kompaniyalar xodimlar va ularning oila a’zolarini bu tarzdagi havf-
xatarlarga tayyor turishini ma’lum qilishdi. Jabrlangan oilalar kompaniyalarning pul 
to’lab qutqarib olish paytidagi muzokaralarda noto’g’ri yo’l tutganlaridan arz 
qilishdi, aksiyadorlar esa pulni to’lamaslikni talab qilishdi. 
Valyutani tanlash.
Odatda ekspatriantlarga ish xaqi mahalliy va ma’lum 
miqdorda o’z davlati valyutasida to’lanadi. Bu unga o’z milliy valyutasida 
jamg’arishga imkon beradi, hamda ish xaqining shu qismidan soliq to’lashdan ozod 
bo’ladi.
Uzoq hududlar.
Ko’pchilik yirik xalqaro loyihalar shunchalik uzoq hududlarda 
amalga oshiriladiki, KMK u yerda qulay sharoitlarni yaratmasdan yoki boshqa 
rag’batlantirishlarsiz ishlashga tayyor xodimlarni topishi qiyin. Masalan “Lokxid 
Eyrkroft” kompaniyasi o’zining amerikalik ishchilari uchun Saudiya Arabistonida 
shaxsiy teleradiostantsiya yaratgan. “INKO” firmasi esa o’zining AQShlik 
mutaxassislari 
uchun 
Indoneziyada 
maktablar, 
kasalxonalar, 
cherkovlar, 
supermarketlar, golf o’yini uchun maydonlar, yaxt-klub, motellar va restoranlar qurib 
bergan. 
KMKning boshqa joylarga qaraganda uzoq hududlardagi ekspatriant-
xodimlarga nisbatan munosabati birmuncha boshqacharoq bo’ladi. Qurilishga va 
obe’ktlarni ishga tushirishga ko’proq ishchilarni jalb qilish uchun KMK odatda qisqa 
muddatli shartnomalarni yuqori haq evaziga taklif etadi va zarur bo’lgan ishchi 
kuchining ko’p qismini chetdan jalb qiladi. Ko’pchilik odamlar bu takliflarga ular 
uchun noqulay sharoitlar mavjud bo’lsa ham rozi bo’ladilar, chunki bu taklif ular 
uchun qisqa muddatda pul jamg’arishga imkoniyat yaratadi.