O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

A b u N asr Forobiy (873-950)
O 'rta asr Sharqining mashhur mutafakkiri, 
qadimgi yunon ilmi va falsafasining sharqdagi eng у irik targ'ibotchisi va uning 
rivojiga hissa qo ‘shgan olim. "Falsafani o'rganishdan oldin nimani bilish kerak?", 
"Substansiya haqida so'z". "Falsafaning ma'nosi va kelib chiqishi". "Aql 
to 'g 'risid a ”, “M antiq ilmiga kirish’’, "Fozil odamlar shahri”, “Masalalar m ohivatr’ 
kabi 160 dan ortiq risolalar yaratdi. Forobiv birinchilardan bo'lib o 'z davri ilmlarini 
klassifikatsiya qilgan, ijtim oiy-siyosiy masalalar bo'yicha у irik asarlar yaratgan 
mutafakkirdir. Forobiyning ta'lim-tarbiya, inson kasbivatini kamol toptirishning 
y o ‘l-yo‘riqlari, ilm -m a'rifatga erishuvning usullari haqidagi fikrlari ijtimoiy 
muammolarni yechish masalalariga bag‘ishlangan. U o 'z asarlarida didaktika, 
ta'lim-tarbiyaning 
psixologik 
asoslari. 
etika. 
natosatning 
muhim 
nazariy 
masalalarini falsafaning muhim qismi sifatida talqin etib. insonni har tomonlama 
yaxlit va o'zaro uzviy bog'liq bo'lgan qismlardan iborat deb o'rganish kerak degan 
fikrni ilgari suradi. M utafakkir ta'lim tarbiyaga oid asarlarida sezgi, aqliy bilish, 
bilim, hayotiy tajribalar inson ma'naviy kamolotining 
muhim asosi ekanligini 
ta'kidlaydi. Forobiy 
“Baxt-saodatga erishuv to 'g 'r is id a ”, "Aql haqida
so 
'7/m 
va 
san'atning fa zila tla ri"
nomli risolalarida ta'lim-tarbiyadan maqsad jam iyat 
talablariga javob beradigan ideal shaxsni tarbiyalashi zarur degan g'oyani ilgari 
surib, 
bunda ta'lim berish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga borishi 
lozimligini ko'rsatadi. Forobiy inson baxt-saodatga erishuvi uchun ularni baxtli 
saodatli qila oladigan jam oa rahbari boMishi kerak, deydi. U fozil shaharni 
boshqaradigan xokim tabiatdan:
225

---

1) S o g ’-salom at bo'lib, 
o ’: vazifasini bajarishda xech qanday qiyinchilik
sezmasligini;
2) Tabiati nozik, farosatli;
3) Xotirasi mustahkam;
4) Zehni о tkir;
5) О ’z fik rin i tushuntira oladigan notiq;
6) Bilim та 'rifatga havasli;
7) Taom yoyishda, ichimlikda, turli о ’yinlardan (qimor yo ki boshqa) huzur
olishdan uzoq bo 'lishi;
8) Haq va haqiqatni, odil va haqgo
V 
odamlarni sevadigan, y o lg 'onni va
yo lg 'onchilarni уот оп ко 'radigan;
9) О ’z qadrini biluvchi va oriyatli bo 'lishi;
10) M oI dunyo ketidan quvmaydigan;
1 1) Adolatparvar;
12) 
Oat 'iyatli, sabotli, juratli, ja s u r bo lish i m uhimligini qayd etadi.
Forobiyning fikricha, ta'lim - tarbiya insonni aqlan va axloq an komil shaxs
qilib shakllantirishga qaratilishi, uning vazifasi 
mustaqil fikrlash m adaniyatiga 
ega bo‘lgan barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat bolishi 
lozimligini uqtirib, ilm o ‘rganuvchi quyidagi 3 shartga rioya qilgandagina m aqsadga 
erisha olishini ta’kidlaydi:
M uayyan qoidalarga bo ‘ysunish;
M uayyan fa n sohasiga tegishli em perik dalillardan xulosa chiqara olish
salohiyati;
B oshqalam ing fik rig a tanqidiy yondosha bilish.
U “
Ta'lim degan s o 'z insonga o'qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim
berish, tarbiya esa am aliy ish, tajriba bilan, ya'n i shu xalq shu m illatning amaliy
m alakalaridan iborat bo ‘Igan ish xarakat, kasb-hunarga о ‘rganishdir"'2 -
deb 
ta'lim -tarbiyaga ta 'rif beradi.
12Хайруллаев М. У тмиш мутафаккирлари таълим-тарбия хакида. Тошкент. 1992Й. 796.
226

---

Forobiy ta'limda quyidagi pedagogik va didaktik prinsiplardan foydalanishni 
tavsiya qiladi:
-