Metrologiya va elektr

§4.1. Asosiy ma’lumotlar 
O‘zgarmas  tokni  kuchlanishga  o‘zgartirish  hamda  o‘lchash  doirasini 
kengaytirish  uchun  shuntlardan  foydalaniladi.  Shunt  –  to‘rt  qismali  rezistordir. 
Shuntning  o‘lchanayotgan  tokka  ulanadigan  qismalari  tok  qismalari,  chiqish 
kuchlanishini  olish  uchun  mo‘ljallangan  qismalari  esa  potensial  qismalar  deb 
ataladi.
36
 (4.1-rasm, a) 
 
4.1-rasm. Shunt 
Shunt qarshiligi quyidagicha hisoblanadi: 
 
  
 
 
  
     
 
bunda 
 
  
  –  ampermetrning  ichki  qarshiligi; 
   –  o‘lchanishi  lozim  bo‘lgan 
tokni ampermetrning nominal tokiga nisbati. 
Chiqish  nominal  kuchlanishning  kirish  nominal  tokiga  nisbati  shuntning 
nominal  qarshiligini  belgilaydi  va  u  o‘zgartirish  koeffitsiyentiga  teng  bo‘lib, 
quyidagicha ifodalanadi: 
 
 
 
 
 
 
 
 
O‘zgarmas tokli shuntlarning xatoligi quyidagicha hisoblanadi: 
   
 
 
   
 
 
 
O‘zgaruvchan tokli shuntlarning xatoligi esa quyidagicha hisoblanadi: 
   
 
 
   
 
 
         
                                                      
36
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 38-bet) 

---

51 
 
bunda 
 ̇          – shunt to‘la qarshiligining haqiqiy qiymati;   – shuntning 
aktiv qarshiligi; X – induktiv qarshilik (misol uchun 4.2–rasmdagi rezistor uchun: 
       (  
  
 
 
 
 
 
 
 
)     
  
   ga teng);   – qarshilik bo‘yicha xatolik;   – faza 
bo‘yicha xatolik. 
      
    
 
                     a)                                      b)                                    c) 
4.2-rasm. 
Shunt  qismalariga  ulangan  yuklama  uning  chiqish  kuchlanishiga  ta’sir  etadi 
va  (4.2  –  rasm,  b)  tok  berilgan  holatda  shu  ta’sir  kuchlanish  quyidagicha 
hisoblanadi:
37
 
 ̅
 
   ̅  
 ̅    ̅
   
 ̅    ̅
   
   ̅    ̅  
 
   
 ̅
 ̅
   
 
Agar yuklama qarshiligi shunt qarshiligidan ancha katta bo‘lsa, ya’ni 
|
 ̅
 ̅
   
|  
   shart bajarilsa, chiqish kuchlanishini quyidagicha hisoblash mumkin: 
 ̅
 
   ̅    ̅       
 ̅
 ̅
   
  
Ko‘p hollarda yuklama shuntga ulovchi sim o‘tkazgichlar yordamida ulanadi, 
bu  hollarda  sim  o‘tkazgichlarning  ham  qarshiligini  hisobga  olish  lozim  bo‘ladi.
 
Chiqish  kuchlanishi  sifatida  yuklama  qismalaridagi  kuchlanish 
 
 
 
  olinadi. 
Ulanadigan sim-o‘tkazgichlarning qarshiligi 
 
   
   
   
 bo‘lgani uchun, ikkinchi 
tartibli kichik kattaliklarni e’tiborga olmasdan, quyidagini yozish mumkin: 
 ̅
 
 
   ̅
 
 
 ̅
   
 
 
 
 
   ̅
   
   ̅
 
  (   
 
 
 
 
 ̅
   
)  
yoki 
                                                      
37
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 32-bet) 

---

52 
 
 
 
 
       
   
        
 
 
 
   
 
 
   
 
   
  
Shuntlar  manganindan  yasaladi  va  millivoltmetrlar  bilan  katta  toklarni 
o‘lchashda qo‘llaniladi. Kuchlanishni tokka o‘zgartirish uchun kirish kattaligi tok 
bo‘lgan  o‘lchash  mexanizmiga  yoki  chegarasi  oshiriladigan  voltmetrga  yoki 
vattmetr  va  fazometrlarning  kuchlanishga  tegishli  parallel  zanjirlariga  ketma-ket 
ulanadigan  qo‘shimcha  rezistorlardan  foydalaniladi  (4.2-rasm,  s).
38
  Qo‘shimcha 
qarshilik qiymati quyidagicha aniqlanadi: 
 
 
   
 
        
bunda 
 
 
 – voltmetrning ichki qarshiligi, 
  – kengaytirish koeffitsiyenti. 
O‘lchash mexanizmi zanjiridagi tok quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: 
 ̅
 
 
 ̅
   
 ̅
 
   
    
   ̅
   
     
bu yerda 
 ̅
 
   
 
    
 
 – o‘lchash mexanizmi chulg‘amining to‘la qarshiligi; 
 
    
  –  qo‘shimcha  rezistorning  nominal  qarshiligi; 
   
 
 ̅
 
  
    
  –  kengaytirish 
koeffitsiyenti. 
O‘zgaruvchan  tokda  qo‘shimcha  rezistorlarning  xatoligi  sifatida  quyidagi 
tushuniladi: 
 ̅  
 
    
   
     
 
    
          
bu yerda 
 
     
   
 
    
 
 – qo‘shimcha rezistor to‘la qarshiligining haqiqiy 
qiymati; 
 
 
  –  qo‘shimcha  qarshilikning  aktiv  tashkil  etuvchisi; 
 
 
  –  induktiv 
qarshiligi; 
  – qarshilikning xatolik qiymati;   – faza xatoligi. 
Ikkinchi  darajali  kichik  qiymatlarni  e’tiborga  olmay  quyidagini  yozishimiz 
mumkin: 
 ̅
 
 
 
 
   
 
 
   
    
       
   
   
   
 
 
                                                      
38
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 30-bet) 

---

53 
 
bu yerda 
 
 
   ̅    
  
    
 
 
  
    
  ga teng. Qo‘shimcha qarshiliklar manganin sim 
o‘tkazgichdan yasaladi. 
Kuchlanishni  karrali  marta  kamaytirish  uchun  kuchlanish  bo‘lgichlaridan 
foydalaniladi
39
 (4.3 – rasm). 
Kuchlanish  bo‘lgichining  nominal  o‘zgartirish  koeffitsiyenti  birdan  kichik 
bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ̅
 
 ̅
 
   ̅
 
 
 
4.3-rasm. 
Kuchlanish  bo‘lgichi  ulangan  yuklama 
 
   
  o‘zgartirish  koeffitsiyentining 
qiymatini o‘zgartiradi. Shu sababli yuklama qarshiligi 
 
 
 ga qaraganda ancha katta 
bo‘lishi  kerak 
 
   
   
 
  (4.3-rasm,  b).  Ko‘p  hollarda  katta  kuchlanishlarni 
o‘lchashda sig‘imli bo‘lgichlardan foydalaniladi (4.3-rasm, s)