Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Asosiy siyosiy voqealar. Sak-skif qabilalari ittifoqi mil.

avv. I ming yillikning birinchi yarmida vujudga keladi. Bu itti-

foqqa kirgan qabilalar sharqda hozirgi O‘zbekiston, Qozog‘iston 

hududlaridan Volga, Don, Dnepr, Kavkazorti va Shimoliy Qora 

dengiz qirg‘oqlari hamda Yaqin Sharq tomon jadal siljiydilar. 

Ular mil.avv. VIII asrdan boshlab qadimgi Old Osiyo siyosatida 

faol ishtirok eta boshlaydilar.

Diodor  va  Gerodot  skiflar  (saklar)ni  Osiyodan  Qora  dengiz 

bo‘yiga kelganlari to‘g‘risida ma’lumot beradilar. Diodor ular-

ning asl vatani Araks (Amudaryo antik manbalarda shunday 

atalgan) qirg‘oqlarida deb guvohlik beradi. Gerodot «podsho 

skiflari» deb atagan sak-skifl ar boshqa skiflar ustidan hukm-

ron bo‘lib, ularni o‘z qullari deb hisoblaganini yozadi. Demak, 

kuchli  qabila  ittifoqini  vujudga  keltirgan  yetakchi  sak-skiflar 

davlat  birlashmasidagi  boshqa  qaram  sak-skiflarni  ustidan 

hukmronlik qilganlar. Gerodot hikoyalariga ko‘ra, Qora den-

giz bo‘yini bo‘ysundirgan sak-skiflar o‘zlaridan chekingan kim-

meriylarni ta’qib qilib, Old Osiyoga bostirib kiradilar. Midiya 

bilan saklarning aloqasi azaliy edi. Mil.avv. VII asrning oxirida 

---

190

Orol ko‘li bo‘ylarida yashovchi skiflarning qandaydir guruhlari 

o‘zaro nizolar natijasida Midiyaga borganlar. 

Midiyada ularni kutib olgan podsho Kiaksar ularga midiya-

lik bolalarni o‘q-yoy otishga va skif tilini o‘rgatishni topshirgani 

aytiladi. 

«Shoh Artinning davrida, – deb yozadi Diodor, – Ktesiyning 

so‘zlariga muvofiq, parfiyanlar yer va shaharlarini saklarga top-

shirib, midiyaliklardan ajralib chiqdilar. Shunda saklar bilan 

midiyaliklar o‘rtasida urush chiqdi. Sak podsholari midiyalik 

asirlarni Tanaisga ko‘chirdilar. Ma’lumotlarga ko‘ra, saklarning 

bir necha davlatlari buyuk cho‘llarda mavjud bo‘lgan. 

Sharq yozuvchilari shimoldan kelgan barcha kelgindilarni 

«gimirri»  –  kimmeriylar  deb  ataganlar.  Skiflar  va  kimmeriylar 

etnik va madaniy jihatdan bir-birlariga yaqin edilar. Old Osiyo-

ga sak-skif va kimmeriylarning bosqini mil.avv. VIII asrdan 

bir necha marta yuz beradi. Shu davrdan boshlab, ular Old 

Osiyodagi davlatlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarda faol ishtirok 

etadilar.  Misol  uchun,  skiflar  (saklar)  Osuriya  bilan  ittifoq-

da Midiyaga qarshi urushda qatnashib, uning hududida mil.

avv. 653–624-yillarda hukmronlik qildilar. Sak-skiflar, ayniq-

sa, Eron Ahmoniylari davrida bu davlat bilan yaqin aloqada 

bo‘ladilar.

Ktesiy bizga Kir tomonidan asir olingan sak podshosi Amorg 

va uning xotini Sparetra to‘g‘risida ma’lumot beradi. Ktesiyning 

yozishicha, Sparetra erkak va ayollardan askar to‘plab, jang-

da Kirni tor-mor keltirgan va Amorgni ozod qilgan. Ktesiyning 

yozishicha, shundan so‘ng saklar Kir bilan ittifoq tuzganlar va 

Amorg Kirning dahlar hamda Midiyaga qarshi kurashida unga 

yordam bergan.

Ahmoniylar  Eroni  sak-skiflarni  bo‘ysundirishga  bir  necha 

bor urinib, yurishlar uyushtirganlar. Lekin yurishlarda forslar 

yengilgan. Tarixdan ma’lumki, Kayxusrav qo‘shinlari massaget-

lar tomonidan (mil.avv. VI asr) tor-mor qilinadi. Doro I ning Shi-

moliy Qora dengizbo‘yi skiflari ustiga yurishi natijasiz tugaydi. 

Saklar fors qo‘shinlarini bir necha bor yengadilar (Polien, Shi-

roq). Doro I ularni mil. avv. 519-yilda qiyinchilik bilan bo‘ysundi-

radi. Doroning saka-tigraxaudalarga qarshi yurishi to‘g‘risida 

Behus tun yozuvlarida ma’lumot keltirildi. Anchagina o‘chib 

ketgan yozuvda shunday deyilgan: «Men saka – tigraxaudalar-

ga qarshi yurdim… katta daryo tomonga… O‘tdim... o‘ldirdim… 

boshqasini tutib olishdi va oyoq qo‘lini bog’lab, mening oldim-

---

191

ga keltirishdi. Men uni hukm qildim… nomi Skunxu edi, uni 

tutishdi, u yerda men o‘z xohishimga muvofiq boshqa odamni 

bosh qilib qo‘ydim. Shundan keyin mamlakat meniki bo‘ldi». 

Bu yozuvlar mil.avv. VI asrda o‘lkamizda saklarning davlati 

bo‘lgani, saklarning rivojlangan davlat va jamiyatda yashagan-

laridan dalolat beradi. Doro I saklarga qarshi mil.avv. 519-yil-

da yurish qilib, ularning podshosi Skunxani asir olgan. Va  

uning o‘rniga boshqa podshoni tayinlagani Behustun yozuvlari-

da keltirilgan. Saklar Ahmoniylar davlati bilan alohida munosa-

batda bo‘lganlar. Saklar forslarga o‘lpon to‘lagan qaram xalqlar 

orasida tilga olinmaydi. Mil.avv. IV asrda saklar forslarning itti-

foqchilariga aylanadi. Saklarning harbiy san’ati yuqori darajada 

bo‘lgan. Ular mohir chavandoz bo‘lib, fors qo‘shinlari tarkibida 

ilg‘or kamonchi otliq qismlarni tashkil qilib, qo‘shinning zarb-

dor qanoti edilar. Biror-bir xalq yelib borayotgan yaydoq ot us-

tida kamondan bexato nishonga urishga saklarga tenglasha ol-

mas edi. Sak-skiflar erksevar xalq bo‘lib, bosqinchilar tazyiqiga 

doimo munosib zarba berar, o‘z mustaqilliklarini e’zozlar edilar. 

Mil.avv. 339-yilda makedoniyalik Filipp II skif qo‘shinlari bilan 

to‘qnashadi. Skif qo‘shinlariga ularning 90 yoshli podshosi Atey 

boshchilik qiladi.

Sak-skiflarning  katta-katta  davlat  birlashmalari  mil.avv.  I 

asr largacha Osiyo va Yevropa dasht-cho‘llarida jiddiy harbiy-si-

yosiy kuch bo‘lgan. Mil.avv. III asrdan milodiy IV asrgacha O‘rta 

Osiyo Volga bo‘yi va Uralda yashagan ko‘chmanchi qabilalar 

(tarixiy adabiyotda sarmatlar) kichli qabilalar ittifoqini tuzdilar. 

Ular Kavkaz oldi tekisligi, Don va Shimoliy Qora dengiz cho‘lla-

rini o‘zlashtirdilar. Sharqiy Yevropa cho‘llari egallanib, sarmat-

lar siyosat maydonida kuchli mavqeni egalladilar. Bosfor pod-

sholigidagi o‘zaro urushlarga aralashdilar. Sarmat podshosi 

Gatal mil.avv. 179-yil Kichik Osiyo shahar-davlatlar ittifoqiga 

qo‘shildi. Mil.avv. I asrda sarmatlar Pont podshosining Rimga 

qarshi ittifoqchisi bo‘ldi. Sarmatlar bu davrda O‘rta Osiyoda-

gi davlatlar, ayniqsa, Xorazm bilan juda yaqin iqtisodiy-siyosiy 

hamkorlikda bo‘ldilar. Sak-skiflarning o‘z qo‘shnilari bilan mu-

nosabatlari murakkab, shu bilan birga barqaror bo‘lgan. Ular 

qo‘shni o‘troq qabila-xalqlar bilan muntazam ayirboshlash, 

 

oila-nikoh, madaniy-etnik aloqalarda bo‘lganlar. O‘rta Osiyo, 

Qozog‘iston va boshqa atrof hududlarda etnik birliklar yasha-

gan, ko‘chmanchi va o‘troq turmush tarzida kun kechirgan-

lar.  Sak-skifl arning  iqtisodiy-madaniy  taraqqiyoti  natijasida 

---

192

so‘g‘diy lar,  xorazmiylar,  farg‘onaliklar,  parfiyaliklar,  baqtri-

yaliklar deb nomlangan etnik yaxlitlik vujudga kelgan. Bosh-

qacha aytganda, hozirgi O‘rta Osiyo hududida xalqlarning et-

nik genezisida ham sak-skif etnosi qatnashgan. Kelgusi tur-

kiy xalqlarning shakllanishida ham sak-skifl ar ustuvor o‘rinni 

egallaydilar. Bu jarayon ularning turmush tarzi, ijtimoiy-siyo-

siy, madaniy rivojlanishida o‘z ta’sirini o‘tkazadi.

Sibir, Shimoliy Kavkaz, Shimoliy Qora dengizbo‘yi sak-skiflari 

o‘troqlashuv jarayonini boshdan kechirdilar. Lekin ularning bir 

qismi ko‘chmanchi chorvador, ovchi va baliqchi turmush tar-

zini saqlab qoldilar. Mil.avv. II asrdan Sharqiy Yevropa tomon 

O‘rta Osiyo, Uraldan siljigan sak-skiflarning bir qismi bo‘lgan 

sarmatlar yoki savromatlar Dnepr qirg‘oqlarini egalladilar. Ular 

Dneprning o‘ng qirg‘oqini ham o‘zlashtirib, bu yerdagi skiflarn-

ing bir qismi qirib tashladilar. Qolgan bir qismi o‘zini saqlab 

qoldi. Sarmatlar o‘zlariga qarindosh bo‘lgan skif madaniyatini 

o‘zlashtirdilar.