I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Aylana bo‘ylab tekis harakatda tezlanish
To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat qilayotgan jism tezlanishida 
vaqt o‘tishi bilan harakat yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Biz faqat tezlik miqdori 
50-rasm. Tekis aylanma 
harakatda tezliklarning 
yo‘nalishi
A
1
O
R
υ
→
1
υ
→
2
υ
→
3
A
2
A
3

---

63
III bob. Tekis aylanma harakat
o‘zgarishini va vektor ko‘rinishi quyidagicha 
ekanligini ko‘rgan edik:
a
→
 = υ
→
 – υ
→
0
 
Tekis aylanma harakatda esa tezlik miqdori 
o‘zgarmaydi, faqat yo‘nalishi o‘zgaradi. Tezlik 
vektor kattalik bo‘lgani uchun ikkita vektorning 
moduli teng bo‘lib, lekin yo‘nalishi turlicha 
bo‘lsa, unday vektorlar ayirmasi nolga teng 
bo‘lmasligini bilamiz (52­rasm).
Buni  50-rasmda  tasvirlangan  sharchaning 
ha          rakatida  ko‘rsak,  Δt vaqt ichida tezlik 
vektorlarining ayirmasi υ
→
2
 – υ
→
1
  yoki  υ
→
3
 – υ
→
2
 
noldan farqli bo‘ladi. Demak, tezlik vektori 
o‘zgarmoqda. Tezlikning o‘zgarishi esa aylanma 
harakatda tezlanish mavjud ekanligidan dalolat 
beradi. (1) formuladan sharchaning Δt vaqt ichida 
A
1
  nuqtadan A
2
 nuqtaga o‘tishidagi harakat uchun tezlanish quyidagicha 
ifodalanadi:
a
→
 = υ
→
2
  –  υ
→
1
 
R radiusli aylana bo‘ylab υ
→
 tezlik bilan tekis harakatlanayotgan jismning 
oniy tezlanishi quyi dagicha topiladi: 
a
→
 =υ
→
2 
Formuladan aylanma harakatda aylana radiusi qancha kichik bo‘lsa, 
tezlanish shuncha katta bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. Aylana radiusi 
kattalashib, to‘g‘ri chiziqqa yaqinlashgan sari tezlanish qiymati kama­
yib, nolga yaqishlashib boradi. To‘g‘ri chi ziq li tekis harakatda esa tezlik 
vektorlari ustma­ust tushadi. Natijada tezliklar qiymati va yo‘nalishi bir xil 
bo‘lib, tezlanish nolga teng bo‘lib qoladi.