I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

17-§. MARKAZGA INTILMA TEZLANISH
Aylana bo‘ylab tekis harakatda tezlikning yo‘nalishi
Sharcha R radiusli aylana bo‘ylab tekis hara kat 
qilayotgan bo‘lsin. Sharcha o‘z harakati davomi­
da  Δt vaqt ichida A
1
 nuqtadan A
2
 nuqtaga, yana 
shuncha vaqt ichida A
2
 nuqtadan A
3
 nuqtaga o‘tsin 
(50-rasm).
Sharcha  aylanma  harakatda  ma’lum  Δt vaqt 
davomida  Δs  yoyni  bosib  o‘tadi.  Δt vaqtni juda 
kichik deb olsak, shu ondagi oniy tezlikni topishimiz 
mumkin. Sharcha tekis harakat qila yotgani uchun 
A
1
, A
2
, A
3
 nuqtalarda uning tezligi son jihatdan 
bir xil bo‘ladi. 
Lekin ularning yo‘ nalishi har xil bo‘ladi. Aylanma harakat davomida 
harakat yo‘nalishi doimiy o‘zgarib turgani uchun, bizni har bir ondagi 
tezlikning yo‘nalishi qiziqtiradi. Buni tekis aylanma harakat qilayotgan 
pichoq charxlash diskini kuzatib, uchqunlar yo‘nalishidan bilib olishimiz 
mumkin (51­rasm). Uchqunlar disk 
ning pichoq tegib turgan nuqtasiga 
o‘tkazilgan radiusga perpendikulyar, ya’ni aylana yoyiga urinma yo‘nalishda 
uchib chiqayotganligini ko‘ramiz. 
Demak,  ay lananing  har  bir  nuqtasidagi  tezlik,  50-rasmda  ko‘rsatil-
ganidek, aylana ra diusiga perpendikulyar yo‘nalishda bo‘ladi. Qorli yoki 
suvli yo‘llarda ketayotgan avto 
mobil g‘ildiraklaridan sachrayotgan loy­
suvning yo‘nalishi ham aylanaga urinma ravishda bo‘ladi. Aylanma tekis 
harakatda tezlikning yo‘nalishi uzluksiz ravishda o‘zgarib turgani uchun 
hisoblashda uni skalyar emas, vektor kattalik sifatida olishimiz lozim.