I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Harakat davomida jism tezligining son qiymati o‘zgaruvchan 
bo‘lsa, bunday harakatga notekis harakat deyiladi.
31-rasmda tasvirlangan havorang shaklning yuzi bosib o‘tilgan s = 35 km 
yo‘lning  son  qiymatiga  tengdir.  Yuqoridagi  misolda  avtomobilning 
o‘zgarmas tezligi emas, balki o‘rtacha tezligi haqida gapirish mumkin. Bunda 
avtomobilning o‘rtacha tezligi 35 km : 0,5 soat = 70 km/soat ga teng.
Notekis harakatda o‘rtacha tezlik jism bosib o‘tgan yo‘lning shu 
yo‘lni bosib o‘tishga ketgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.
Ya’ni:
υ
o‘rta
  =    
s
1
+ s
2 
+ ˙˙˙ + s
n
  
t
1
+ t
2 
+ ˙˙˙ + t
n
O‘rtacha  tezlikning  grafigi  o‘zgarmas  tezlik  grafigi  kabi  gorizontal 
yo‘nalishdagi  to‘g‘ri  chiziqdan  iborat  bo‘ladi.  (2)  formuladan  notekis 
harakatda  bosib  o‘tilgan  yo‘l  quyidagicha  ifodalanadi:
s = υ
o‘rta 
ּ
   
t .
31-rasmda  tasvirlangan  to‘g‘ri  to‘rtburchakning  yuzi  son  jihatdan  avto-
mobilning  o‘rtacha  tezligi  υ
o‘rt
  =  70  km/soat  bilan  harakat  vaqti  t  =  0,5  soat 
ko‘paytmasiga  teng.  Bunda  o‘rtacha  tezlik  grafigi  hosil  qilgan  shtrixlangan 
shaklning  yuzi  notekis  harakat  tezligi  grafigi  hosil  qilgan  havorang  shaklning 
yuziga teng bo‘ladi. 
0
31-rasm. Avtomobilning notekis harakatidagi tezlik grafigi
υ, km/soat
90
70
s = 35 km
t, soat
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
. (2)
(3)

---

36
Kinematika asoslari
Oniy tezlik
O‘rtacha tezlik notekis harakatlanayotgan jismning butun yo‘l davomidagi 
harakatini  umumiy  tarzda  ifodalaydi.  Lekin  undan  yo‘lning  ixtiyoriy  nuq-
tasidagi  tezlikni  bilib  bo‘lmaydi.  Notekis  harakatda  bizni  aynan  yo‘lning 
ixtiyoriy  nuqtasidagi  tezlik  qiziqtirishi  mumkin.