I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Vaqt birligi ichida jism impulsining o‘zgarishi shu jismga ta’sir 
etayotgan kuchga teng.
Bundan quyidagi xulosa kelib chiqadi: 
Doimiy kuch ta’sirida jism impulsi vektorining o‘zgarishi shu 
kuchning uning ta’sir etish vaqtiga ko‘paytmasiga teng.
Jismni harakatga keltirish uchun uning «inersiyasi»ni yengish kerakmi, de­
gan savol tug‘iladi. Jism unga kuch ta’sir etganida o‘zining harakatga keltiri­
lishiga qarshilik qilmaydi. (5) formulani boshlang‘ich tezliksiz (υ
0
 = 0 )  holida 
ko‘rib chiqaylik:
m
 υ
→ 
– 
υ
→
0
  

---

134
Saqlanish qonunlari
→
 
F
t = m . Δ
→
υ .        (8)
  
Bu formulada vaqt t = 0 bo‘lganida, tezlik υ = 0 bo‘ladi. Chunki har qan day 
jismning massasi nolga teng emas. Demak, kuch ta’sir etib, jismni harakatga 
keltirishi uchun ma’lum bir vaqt kerak bo‘ladi. Jism massasi qancha katta 
bo‘lsa, uni harakatga keltirish uchun shuncha ko‘p vaqt talab qilinadi. Shu­
ning uchun bizga kuch jism inersiyasini yengayotganday seziladi.
Jismning to‘g‘ri chiziqli harakatida kuch va tezliklar yo‘nalishi mos kel­
gani uchun formulani skalyar ko‘rinishda yozish mumkin:
  
Ft = mυ
 
– mυ
o
.       (9)
  
Demak, jism impulsini bir xil miqdorda o‘zgartirishning ikki usuli mavjud 
ekan: qisqa vaqt davomida katta kuch va uzoq vaqt davomida kichik kuch 
ta’sir ettirish natijasida. Bu ikki usulni amaliyotda ko‘p uchratamiz. Masalan, 
tog‘dagi xarsangtoshni yorish uchun qisqa vaqt davomida katta kuch ishla­
tilsa, uzoq vaqt davomida tomayotgan suv tomchilari ham toshni yemirishi 
mumkin. (5) formula Nyuton ikkinchi qonunining umumiy ko‘rinishdagi ifo­
dasidir.
Masala yechish namunasi
Tezligi  27  km/soat  bo‘lgan  velosiрed  va  avtomashinaning  impulslarini 
toping. Velosiрedning massasini 100 kg (haydovchisi bilan birgalikda), avto­
mashinaning massasini 1200 kg deb oling. 
  
     Berilgan:                           Formulasi: 
           Yechilishi:
m
υ
 = 100 kg;                             p
υ 
= m
υ
υ
υ
;      p
υ
 = 100 kg ⋅ 7,5       = 750  
υ
υ
 = υ
a
 = 27          = 7,5      .     p
a
 = m
a
υ
a
.      p
a
 = 1200 kg ⋅ 7,5      = 9 000 
  Topish kerak:                           
  p
υ
 = ? p
a
 = ?                           Javob: p
υ
 = 750          ;    p
a
 = 9 000