Uygur, qaqauz, quzey

Fexreddin Abu-
şaxman ulu (1808-83), Sadıkbay Alkaydar (1811-76), Ab-
dulxalıq Abdulraşid ulu (1858-1913), Aslan Şaban ulu
(1858-1912), Baymırza Manap ulu (1888-1918), Ajı Molla
Noğman ulu (1884-1930), Taram Qumuq ulu, Menkilişeyh
Ismail ulu, Abdulkadır Bekbay ulu 
kimi ənənəvi poeziyanı 
davam etdirib yırlau (şeir), destan (poema), tolkau (monoloq), 
maktau (oda), munklau (ağı) və b. janrlarda şeir söyləməklə 
yeni noqay ədəbiyyatının formalaşması üçün zəngin baza ya- 
ratmışlar (CHKajıneB 
A., 1993:164).

---

Fexreddin Abuşaxman ulu (1808-1883) ilə Aslan Şaban ulu- 
nun birgə yaradıcılığının bəhrəsi olan “Karaydar man (ilə) Qı- 
zılgül” dastanı xalq arasında geniş yayılmışdır. Araşdırıcı Ca- 
laldin Şıxmirzəyevin yazdığına görə Beş tav (Beş dağ-Pyati- 
qorsk) noqayları arasında yaşayan gənc Aslan Şaban ulu Həş- 
tərxan vilayətindəki Alabuğat noqayları arasında yaşayan, xalq 
arasında ustad sənətkar kimi tanınan Fəxrəddin Abuşaxman 
ulunun yanına gəlir. Bu vaxt artıq Fexreddinin iki dastanı 
“Egiz” (Əkizlər) və “Gül Ənvər” xalq arasında yayılıbmış. Us- 
tad-şagird şahidi olduqları hadisə əsasında Aşıq Qərib dasta- 
nının sujetini xatırladan “Karaydar man Qızılgül” dastanı ya- 
radırlar. Az zamanda dastan dillər əzbərinə cevrilir.
Sadıkbay Alkaydarın (1811-1876) “Yas gözəl”, “Gül Fer- 
deys” dastanları da Doğu ədəbiyyatının təsiri ilə yaranmış das- 
tanlardır.
2.1. Avropanın etkisi ilə yaranan ədəbiyyat
Rusiya işğal etdiyi ərazilərdə toplumu idarə etmək, vergi topla- 
maq, dəftərxana işlərini qurmaq üçün yerli xalqlardan azsaylı kadr- 
lar hazırlamağa çalışırdı. Yerli kadrlar da rus dilini öyrənməklə 
Avropaya çıxış, oradakı elmi, mədəni fıkirlə tanışlıq imkanı əldə 
edirdi. Rusiya və Avropa ziyalılarının təsiri ilə onlar ədəbiyyata 
yeni ədəbi biçimlər-hekayə, povest, roman, sonet, dram kimi 
janrlar gətirirdilər. Rusiyanın hökumət idarələrində kiçik məmur 
kimi çalışanlar beləliklə fəhmlə də olsa, tarixini, ədəbiyyatını, 
folklorunu öyrənir, millətinin maariflənməsinə çalışırdılar.
Məhəmməd Hadinin dayısı Mustafa Lütfü Şirvani Həştər- 
xana gələrək burada “Bürhani tərəqqi” adlı qəzet açmışdır. 
M.Hadi də bir müddət bu qəzetdə işləmişdir. Qəzetin qarşısına 
qoyduğu məqsəd bölgədə yaşayan tatarların, qazaxların, no- 
qayların və b. türk xalqlarının anlayacağı bir dildə yazıb-oxu-

---

malarına nail olmaq idi. Rus məmurları isə türk, müsəlman 
xalqlarının yaxınlaşmasını hökumət üçün böyük təhlükə hesab 
edirdilər. Odur ki, Mustafa Lütfü Şirvanini gizli sıxışdırmaqla 
yanaşı bəzi noqay ziyalılarını da onun əleyhinə qaldıra bildilər. 
Bəzi əli qələm tutan noqaylar “Bürhani tərəqqi” qəzetinin re- 
daktorunu bölgədə dini ayrıseçkilik törətməkdə, şiəliyi təbliğ 
etməkdə suçlayırdılar. Mustafa Lütfü Şirvanda doğulmuş və 
sünnü təriqətinə mənsub birisi idi. O, atılan böhtanlara əsaslı 
dəlillərlə cavab versə də qəzeti qoruyub yaşada bilmədi.
Beləcə Rusiya bölgədə ənənənin davam etdirilməsini, ortaq 
türkcənin yaşamasını və gəlişməsini əngəlləmiş oldu.