Uygur, qaqauz, quzey

Parızdak Şaban
ıılıııuı 
bu ədəbiyyatın böyük siması sayırlar. XV yüzildə yaşamış 
Şal Kiyiz Tileniş ulu, 
XVI yüzildə yaşamış 
Asan Kaykılı,
Dosmambet Azaylı, Jirenşe Şeşen, 
XVII yüzildə yaşamış 
Kazı
Tuğan Suyunişi ulu 
və başqalarının yaradıcılığında doğrunun 
yalan, haqqın, həqiqətin zülüm üzərində qələbəsi, sevgi aparıcı 
mövzudur. Şal Kiyiz Tileniş ulunun şeirlərindəki axıcılıq, dilin 
şirinliyi, Asan Kaykılının poeziyasındakı dərin fəlsəfı fıkir yalnız 
çağdaşlarını deyil, sonrakı nəsilləri, noqaylara qonaq olmuş 
səyyahları da heyrətə salmışdır. Yaradıcılıqlarındakı humanizm və 
sözün təsir gücündən bacarıqla istifadə adı çəkilən sənətçiləri 
oxucuların sevimlisinə çevirmiş və noqay ədəbiyyatının klassik- 
ləri kimi tanıtmışdır. 
(JlHTepaTypa..., 1999:225).
Nəinki yuxarıda adları çəkilən şairlərin, hətta noqayların 
Ural-Volqa boylarından Kuban çöllərinə, Güney Qafqaza, Kırı- 
ma qovulduqdan sonra yazıb yaratmış 
Elburkan Nayman ulu,
Sarkınbay Kırımlının, Ismayıl Masarlının 
(XVIII yüzillik), 
Oraz Aytmambey ulu 
(XVIII yüzil), XIX yüzildə yaşamış

---

Menkili Boraxan ulu, Mantik As ulu, Alibey Şarap ulu, Ax-
metie Adil ulu, Mambet Ali Aşık, Ali Kusi Onkutlu 
(C h -
KajıneB A., 1993:164-165) 
və b. yaradıcılığını da tatarların, 
qazaxların, qırğızların, qaraqalpaqların və qıpçaq kökənli türk 
xalqlarının ortaq ədəbiyyatının nümunəsi saymaq olar. 
Mam-
bet Ali Aşığın 
adındakı aşıq sözü noqaylarda arxaikləşsə də, 
bu gün Azərbaycanda, İranda, Türkiyədə və b. ölkələrdə çox 
işlədilir. E1 nəğməkarlarının, xüsusən məclislərdə saz çalıb 
oxuyan, dastan danışan sənətkarların adının önünə “aşıq” epi- 
teti artırılır. Noqay xalq şairlərinin əsas xarakterik cəhəti-poe- 
tik yaradıcılıqları ilə doğma xalqa xidmət etmələridir.
Noqaylar islamı qəbul etdikdən sonra, yəni XVIII yüzildən 
uyğur əlifbası ilə yanaşı, ərəb əlifbasından da istifadə etmişlər. 
Ərəb əlifbası ilə yazılarda saitlərin olmaması və türk dillərin- 
dəki bəzi samitlərin ərəb əlifbasında bir neçə hərflə yazılması 
bugünkü araşdırıcıya klassiklərin əsərlərini çağdaş yazı qay- 
dalarına uyğun oxumağa imkan vermir. Son yüzillərdə noqay- 
ların Həştərxanda, Kuban çöllərində, Bucakda, Quzey Qafqaz- 
da, Kırımda və Türkiyədə dağınıq halda yaşamaları, onlar ara- 
sında sıx əlaqənin olmaması ədəbi dilin formalaşmasına mənfı 
təsir göstərmişdir. Bu kimi çətinliklərə və məcburi köçlərə, 
savaşlara, həbs və sürgünlərə baxmayaraq,