O‟rmonov N. T., Ismailov A. R

 
5.5. Korporativ boshqaruv dasturini amalga oshirish bo„yicha takliflar 
tizimi. 

---

94 
O‗zbekistonning korporativ boshqaruv tizimi Germaniya korporativ 
boshqaruv 
tizimiga 
uxshash 
bulib, 
Germaniya 
tajribasi 
urganilmokda. 
Mamlakatimizda korporativ boshqaruv sohasini rivojlantirish uchun Korporativ 
boshqaruv kodeksi tasdiklandi. Korporativ boshqaruv kodeksi aksiyadorlik 
jamiyatlarining haqqoniy va ochiq biznes yuritish tarafdori ekanligidan kelib 
chiqqan holda O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari va xalqaro korporativ 
boshqaruv prinsiplari asosida ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Bunda 
asosiy maqsad sifatida aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini samarali tashkil etish, 
ishlab chiqarish quvvatini yangilash maqsadida aksiyadorlik jamiyatlari ijroiya 
organi, kuzatuv kengashi, aksiyadorlar, mehnat jamoasi vakillari va boshqa 
manfaatdor tomonlar o‗rtasida manfaatlar uyg‗unligiga erishishga qaratiladi. 
Kodeks qoidalariga rioya qilish majburiyati to‗g‗risidagi qaror aksiyadorlar 
umumiy yig‗ilishida oddiy ko‗pchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Korporativ 
boshqaruv kodeksidagi ma‘lum talablarga qa‘tiy rioya qilish to‗g‗risida xabar 
belgilangan shakl bo‗yicha majburiyat oluvchi shaxslarga taqdim etilishi shart. Bu 
kodeks yana bir me‘yoriy hujjat O‗zbekiston Respublikasining ―Aksiyadorlik 
jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida‖gi qonuni 
asosida tuzilgan. Qonunning yangi tahriri 2015 yil 3 iyunda tasdiqlangan. Ushbu 
qonunning maqsadi aksiyadorlik jamiyatlarining tashkil etilishi, faoliyati, qayta 
tashkil etilishi va tugatilishi, shuningdek, aksiyadorlarning huquqlarini himoya 
qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Bu konun va kodeks 
O‗zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini joriy etishda amalga oshirilayotgan 
ishlarning samaradorligini oshirish va xalqaro talablarga javob beruvchi tizimga 
erishish maqsadida amalga oshiriladigan ishlarning tayanchi xisoblanadi. 
Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish, korporativ 
boshqaruv 
tizimini 
joriy 
etishda 
O‗zbekiston Respublikasi qonunlari, 
Prezidentning qaror va farmonlari hamda boshqa me‘yoriy hujjatlar asosida ish 
yuritiladi. SHu bilan birga, mavjud me‘yoriy hujjatlar bazasini yangi zamonaviy 
xalqaro talablar va standartlar asosida tizimli ravishda takomillashtirib borish, 
ulardagi turli bo‗shliqlarni tegishli me‘yor va talablar bilan to‗ldirish, yangi 

---

95 
hujjatlarni ishlab chiqish lozim. Bu yo‗nalishdagi ishlarni amalga oshirishda 
aksiyadorlik jamiyatlari, qonun chiqaruvchi va ijro organlarining o‗zaro uzluksiz, 
tizimli hamkorligini tashkil etish zarur. 
Ayni paytda O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi 
qo‗mitalarida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni yanada takomillashtirishga qaratilgan 
bir qator dolzarb qonun loyihalari yuzasidan muhokamalar bo‗lib o‗tmoqda. 
Xususan, byudjet va iqtisodiy islohotlar qo‗mitasida ekspertlar, mutaxassislar 
hamda manfaatdor idoralarning vakillari ishtirokida ―Aksiyadorlik jamiyatlarida 
zamonaviy korporativ boshqaruv uslublari joriy etilishi munosabati bilan 
O‗zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‗zgartish va 
qo‗shimchalar kiritish to‗g‗risida‖gi qonun loyihasi ikkinchi o‗qishga 
tayyorlanmoqda. Bugungi kunda dunyoning rivojlangan mamlakatlarida 
aksiyadorlik jamiyatlari zamonaviy korporativ boshqaruv tizimini joriy etish 
evaziga yuqori iqtisodiy natijalarga erishib kelinmoqda. Korporativ boshkaruv 
tizimini joriy etishdagi masalalardan yana biri mazkur yo‗nalishdagi kadrlar 
salohiyati, ya‘ni ularning imiji, diplomatiyasi xalqaro talablarga to‗liq javob 
bermasligidir. Bu etishmovchilik respublikamizdagi aksiyadorlik jamiyatlarining 
ayrimlarida korporativ madaniyat tushunchasining to‗liq joriy etilmaganligining 
natijasida kelib chiqmoqda. Aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ madaniyati 
xodimlarning axloq-odoblari ta‘sirida shakllanadi va rivojlanib boradi. 
Mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarining 3 ta asosiy guruhi mavjud:
1. Bozor muhitida xususiylashtirish va xususiylashtirishdan keyingi 
jarayonlar natijasida shakllangan aksiyadorlik jamiyatlari. 
2. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida vujudga kelgan va rivojlangan 
aksiyadorlik jamiyatlari.
3. Tabiiy monopoliyaga mansub aksiyadorlik jamiyatlari. Bu guruhlarning 
har birida ushbu biznesning asosiy vazifalari ta‘siri ostida ishbilarmonlik axloqi 
xususiyatlari shakllangan. Odob-axloq tushunchasi oilada shakllanadi, ya‘ni ota-
ona, mahalla bergan tarbiya, bular hammasi madaniyatning asosi hisoblanadi. Bu 
esa, o‗z navbatida, ish jarayoniga ham ta‘sir qiladi. SHuning uchun ham hukumat 

---

96 
tomonidan yoshlar va ularning ma‘naviy va madaniy jihatdan etuk bo‗lishiga 
muhim e‘tibor qaratilmoqda.
Korporativ madaniyatning umumiy va hammaga ma‘qul bo‗lgan ta‘rifi 
yo‗qligiga qaramay, bu tushuncha umumqabul qilingan axloqiy qadriyatlar, 
qonunchilik talablariga amal qilish, odamlarga hurmat bilan munosabatda bo‗lish, 
atrof-muhitni asrash bilan bog‗liq tamoyillar asosida shakllanadi. Korporativ 
boshqaruv sohasini yanada rivojlantirishda mazkur yo‗nalishda yuqori malaka va 
bilimga ega kadrlarni tayyorlash asosiy bosqichlardan biri hisoblanib, professional 
va chuqur bilimga ega kadrlarni tayyorlashdagi yana bir masala sifatida tegishli 
o‗quv material va qo‗llanmalarning etishmasligini keltirish mumkin. O‗quv 
muassasalaridagi bakalavr va magistratura bosqichlarida korporativ boshqaruv 
bo‗yicha o‗quv jarayonlarini yanada kengaytirish, ularni ishlab chiqarish 
jarayonlari bilan uyg‗unlashtirish, o‗quv qo‗llanmalarining soni va qamrovini 
doimiy oshirib borish ushbu yo‗nalishdagi asosiy vazifalardan hisoblanadi. 
Korporativ boshqaruvning asosiy vazifalaridan biri aksiyadorlik jamiyatlarining 
faoliyatini takomillashtirish, shaffofligini ta‘minlash va shuning natijasida uning 
daromadlarini oshirishdir. Aksiyadorlik jamiyatlarida daromadlarini ko‗paytirish 
va uning investorlar oldida jozibadorligini yanada oshirishning yo‗nalishlaridan 
biri aksiyalar emissiyasidir.
Aksiyalar emissiyasi deganda emissiyaviy qimmatli qog‗ozlarni chiqarish va 
joylashtirish tushunilib, qonunchilikda belgilangan tartib asosida amalga oshiriladi. 
Respublikamizda mazkur faoliyatni O‗zbekiston Respublikasi xususiylashtirish, 
monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‗mitasi qoshidagi 
Qimmatli qog‗ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazi amalga 
oshirib kelmoqda. Jumladan, korporativ boshqaruv joriy etiladigan aksiyadorlik 
jamiyatlarida moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlar bo‗yicha ochiq holda 
e‘lon qilinishi, investorlarga taqdim etilishi va bu yo‗nalishdagi mutaxassislar 
tayyorlanishini yo‗lga qo‗yish ham bu yo‗nalishdagi muhim vazifalardan 
hisoblanadi. Statistik ma‘lumotlarga asosan aksiyadorlik jamiyatlari soni va ular 

---

97 
tomonidan chiqarilgan aksiyalar hajmining o‗zgarish dinamikasini ko‗rishimiz 
mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv tizimlarining 
joriy etilishi yaqin kelajakda Respublikamiz iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, 
xorijiy investitsiyalarni jalb etish va eksport salohiyatini yanada oshirish, ichki va 
tashqi bozorning rivojlanishi va mustahkamlanishiga katta turtki vazifasini 
bajaradi. 
Bu yo‗nalishdagi ishlarni amalga oshirishda yuqorida keltirib o‗tilgan 
asosiy masalalarni, jumladan: 
- korporativ boshqaruv sohasida kadrlarni halqaro talablar bo‗yicha 
tayyorlash; 
- qonunchilik va me‘yoriy hujjatlarni takomillashtirib borish; 
- aksiyadorlik jamiyatida axborotlarni shaffofligini ta‘minlash; 
- kimmatli kogozlarni emissiya kilish tartibini soddalashtirish; 
- aksiyadrlik kapitali tarkibida mayda investorlarni (minoritar aksiyadorlar) 
sonini oshirib borish; 
va boshqa muhim masalalarni tizimli ravishda amalga oshirish orqali 
aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish va uning 
natijasida respublikamiz oldida turgan oliy maqsadlarga erishish, xalq 
farovonligini ta‘minlash va iqtisodiyoti rivojlangan, ilg‗or mamlakatlar qatoridan 
joy olishda katta o‗ringa ega. 
Aksiyadorlik jamiyatlarigagina xos bo‗lgan korporativ boshqaruvning 
birorta modeli boshqalari oldida ajralib turuvchi ustuvorliklarga ega emas, 
qolaversa, hech birini universallikka ega, deb ham bo‗lmaydi. Aksincha, oxirgi o‗n 
yillikdagi vaziyat jahondagi barcha etakchi davlatlar uchun korporativ 
boshqaruvning turli xil tizimlari qorishib borishi xos ekanligini ko‗rsatmoqda. 
SHuning bilan birga aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning 
samarali tashkil etilishi, nafaqat, ular faoliyatining rivojlanishiga, balki, pul 
oqimlari hajmi va harakatini yanada ko‗paytirish, investitsiya loyihasiga 
kiritiladigan kapital qiymatini pasaytirish orqali qo‗shimcha qiymat o‗sishini 

---

98 
ta‘minlash bilan birga, milliy iqtisodiyotning rivojlanishi, xalqaro integratsiyasi va 
raqobatbardoshligini oshirishga ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. 
Bu esa aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning ilg‗or xorij 
tajribalarini tadbiq etishga bo‗lgan ehtiyojni yanda oshiradi. Bunda mamlatimizda 
korporativ boshqaruv bo‗yicha muayyan tajribalarning to‗planganligi, amaliyot 
uchun zaruriy sharoitlarning yaratilganligi bu boradagi ilg‗or xorij tajribalarini 
tadbiq etish uchun zaruriy elementlar mavjud ekanligidan dalolat beradi. 
Aksiyadorlik 
jamiyatlarida 
korporativ 
boshqaruv 
amaliyotini 
takomillashtirish maqsadida quyidagilarni amalga oshirilishi maqsadga muvofiq: 
1. 
Aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvida xorijdan yuqori 
malakali, tajribali mutaxassislarni ishga jalb etish, ularning korporativ boshqaruv 
tizimini takomillashtirishga doir takliflari, tajribalaridan amaliyotda foydalanish 
asosida mamlakatimizda xalqaro standartlarga muvofiq korporativ boshqaruv 
tizimini joriy etishda mutaxassislar professional saviyasini oshirish, korporativ 
boshqaruv madaniyati, etikasi, psixologiyasi va ko‗nikmalarini shakllantirish 
lozim. 
2. 
Aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvida moliyaviy 
siyosatni puxta ishlab chiqish va uni amalga oshirishning moliyaviy asoslarini 
ta‘minlashda kapital qiymati, kapital tarkibi, pulning vaqt birligidagi qiymati 
hamda daromadlilik va risk darajasining o‗zaro bog‗liqligi konsepsiyalariga to‗liq 
va muntazam amal qilinishini ta‘minlash zarur. 
3. 
Mamlakatimiz aksiyadorlik jamiyatlarining xorijiy nufuzli fond 
birjalariga (IPO) chiqishini ta‘minlash orqali ularning xorijiy kapital bozoriga 
chiqishini ta‘minlash asosida xalqaro bozordagi erkin raqobat kurashiga 
chidamliligini oshirishga erishish, bunda zamonaviy korporativ boshqaruv 
tamoyillari va standartlarini joriy etishning tashkiliy-huquqiy, texnik-iqtisodiy, 
axborot va kadrlar ta‘minoti bo‗yicha asoslari hamda mexanizmini ishlab chiqish 
maqsadga muvofiqdir. 
Mamlakatimizda xususiy mulkchilik sohasidagi islohotlar natijasida 
iqtisodiy jihatdan savodxon, xo‗jalik yuritish san‘atiga ega mulkdorlar sinfi 

---

99 
shakllandi. Korporativ boshqaruvning samaradorligini yanada oshirish uchun yirik 
korxonalarning xususiylashtirishdagi keyingi jarayonlarga yuqorida ta‘kidlab 
o‗tilgan mulkdorlar sinfini jalb etish lozim. Bu esa O‗zbekistonning dunyodagi eng 
ilg‗or, iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlangan mamlakatlar qatoridan 
munosib o‗rin egallashida o‗z hissasini qo‗shadi.
Aksiyadorlik jamiyatlarida takomillashgan korporativ strategiyani ishlab 
chiqish korporativ maqsadga erishishning sinalgan va istiqbolli usuli hisoblanadi. 
Korporativ strategiya korxonani rivojlantirishning o‗zak yo‗nalishlarini ifoda 
etuvchi, boshqarishning yuqori bo‗g‗ini foydalanadigan chora-tadbirlar majmuidir. 
Amaliyotda, korporativ strategiya aksiyadorlik jamiyatining turli bo‗linmalarini 
bosh korporativ maqsad atrofida birlashtirish uchun ishlab chiqiladi. Aksiyadorlik 
jamiyatlarida korporativ strategiya boshqaruv bo‗g‗inlari rahbarlarida strategik 
bashoratlash (tasavvur)ni shakllantiruvchi birdan-bir vositadir. Korporativ 
strategiyaning samarasi aksiyadorlik jamiyatida mehnat unumdorligini o‗sish 
darajasi bilan belgilanadi. 
Fikrimizcha, o‗zbek modelining shakllanishi va takomillashishida 
quyidagilar inobatga olinishi lozim deb hisoblaymiz: 
– milliy mentalitetdan kelib chiqqan holda, iqtisodiy globallashuv sharoitiga 
hamda milliy xususiyatlarga mos bo‗lgan korporativ boshqaruvning zamonaviy 
konsepsiyasini ishlab chiqish; 
– korporativ munosabatlarni yo‗lga qo‗yishda korporativ madaniyat va 
korporativ nazoratning ahamiyatini kuchaytirish; 
– boshqaruvchilar, menejerlarning yuqori malakali, tajribali bo‗lishlariga 
imkon yaratish; 
– axborotlarning ochiq-ravshanligi, aniq va to‗liqligi, kompaniya 
faoliyatidan aksiyadorlarning to‗liq xabardorligini ta‘minlash. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, milliy kompaniya faoliyat yo‗nalishlarini 
dasturlash, uni strategik boshqarish va rejalashtirishni maqsadga muvofiq tashkil 
etish hamda bu borada ilg‗or xorij tajribalaridan keng qamrovli foydalanish 

---

100 
korporativ boshqaruv tizimida strategik menejment usullarini joriy etish 
samaradorligini oshirishda eng dolzarb masalalardan biri bo‗lib qoladi.