N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

(26-rasm),
Ulaming diametri 1—2 mkm, aktin va miozin filamentlar esa 
ancha ingichka. Miofibrillaning yo'g'onroq miozin filamentlaridan 
iborat qismi mikroskopda optik anizotrop (A-disk), ingichkaroq 
aktin filamentlaridan iborat qismi izotrop ((- disk) bo'lib ko'rinadi. 
Miozin filamentlari o'rta qismida yo'g'onlashgani uchun A-disk 
o'rtasidan chiziqcha — mezofragma (M-chiziqcha-mesos-o'rta; 
phragma-to'siq) bilan bo'lingan bo'lib ko'rinadi. Miofibrillada A~ 
va I- disklar navbatma-navbat tartib bilan joylashadi. Muskul tolasi 
ichidagi bir miofibrillaning A-disklari boshqa miofibrillalaming 
A~disklari qarshisida, I-disklari esa boshqa miofibriJlaiaming xuddi 
shunday I-disklari qarshisida joylashgani uchun, u ko'ndalang 
chiziqli bo'lib ko'rinadi. I-disklarning o'rta qismida telofragma 
(telos-chekka) yoki Z-chiziqcha joylashadi. Miofibrillaning qo'shni 
joylashgan Z-chiziqchalar oralig'idagi qismi sarkomer deyiladi. 
Binobarin, Z-chiziqcha ikki qo'shni segment (sarkomer)ni tutash- 
tirib tumvchi chegaradir. U mukopolisaxaridlarga boyligi uchun 
desmosomalarga o'xshash va unga ikki tomondan aktin filamentlari 
kelib tutashadi. Sarkomer o'rtasida M-chiziqcha bilan ikkiga 
bo'lingan А-disk, bu diskning chetlarida esa I-disklaming yarimlari 
joylashadi. Muskul tola qisqarganda A-disklarda ikkita zona farq 
qilinadi: M-chiziqchaning ikki yonidagi yorug'roq va A-disklaming 
chetidagi qoramtirroq zonalar. Yomg'roq zona H, qoramtirroq 
zona O-zonalar deb belgilanadi. O-zonaning qoramtirroq bo'lishi 
bu yerda aktin va miozin filamentlarining bir-biri oralig'iga suqilib 
kirishi, H-zona esa faqat miozin filamentlari joylashgan zona

---

ekanligi bilan bog‘liq. Muskul tolasi kuchli qisqarganda H-zonalar 
torayadi, hatto J-disklar yo'qolib, miofibrilla butunlay anizotrop 
bolib qolishi mumkin. Qisqarish tugunlari shu y o l bilan hosil 
boladi. Miofibrillalarva muskul tolasi qisqarganda miozin va aktin 
filamentlari o‘z konfiguratsiyasini o‘zgartirmaydi, balki o'zaro bir- 
biriga nisbatan joylanishini o‘zgartiradi. Bunda sarkoplazmatik 
to‘r, sarkolemmaning T-sistemasi, ATF va Ca2+ ionlari katta 
ahamiyatga ega.
Muskul tolalarining uchlari paylarga borib tutashadi. Bu 
joylarda tola pay ichiga kirib turuvchi barmoqsimon bo'rtiqlar 
hosil qiladi. Muskul tolani o‘rovchi sarkolemma bilan tutashgan 
biriktiruvchi to'qima tolalari (argirofsl fibrillalar) pay bilan mustah- 
kam birikishga yordam beradi. Muskul tolalarini o‘rab turuvchi 
biriktiruvchi yumshoq to'qimaning yupqa qatlamlari