7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

ТИЛСИЗ ТАФАККУР 
Сиз ѐлғиз қолганингизда ўзингиз билан ўзингиз гаплашасизми? 
Эҳтимол, тафаккур – бу шунчаки ўзи билан ўзи суҳбатлашишдир? Шубҳасиз, 
сўз ғояларни етказиб беради. Бироқ ғоялар сўздан олдин пайдо бўлмасмикин: 
Ваннада совуқ сувни ѐқиш учун кран тутқичини қайси йўналишда 
айлантирасиз?
Бу саволга жавоб қайтариш учун сиз, эҳтимол, сўз билан эмас, балки 
хаѐлий сурат билан фикрладингиз. Ҳақиқатан, биз кўпинча образлар билан 
фикрлаймиз. Рассомлар образлардан фойдаланадилар. Бу композиторлар, 
шоирлар, математиклар, атлетлар ва олимларга ҳам хос хислат. Альберт 
Эйнштейн ўзининг энг буюк кашфиѐтлари визуал образлар натижаси 
эканини, кейинчалик уларни сўз билан ифодалаганини тан олган. 
1958 
йил Чайковский номидаги фортепиано мусиқачилари 
мусобақасида иккинчи ўринни эгаллаган Лью Чи Кунг бир йилдан сўнг 
Хитойдаги маданий инқилоб вақтида қамоқхонага тушиб қолади. Тез орада у 
ердан чиққач, етти йил давомида пианинога қўлини тегизмайди, мусобақага 
йўл олади ва муваффақиятли иштирок этади. Танқидчилар унинг мусиқий 
қобилиятига ҳар қачонгидан кўра юқори баҳо берадилар. Амалиѐтсиз у буни 
қандай уддалади? У шундай жавоб беради: “Мен ҳар куни машқ қилдим, – 
дейди Лью. Мен қачонлардир ижро этган ҳар бир асаримни нотама-нота 
миямда чалардим” (Garfield, 1986). 
“Олимпия атлетлари учун психологик машқ қилиш тайѐргарликнинг 
одатий қисмига айланди”, – дейди Ричард Суин (прессада). Гольфнинг буюк 
ўйинчиси Джек Никлаус ҳар бир зарбадан олдин, одатда, миясида “кино 
кўриши”ни айтган. Джорджия Нигро (Georgia Nigro, 1984) лаборатория 
тестида бундай машқ қилишнинг фойдасини намойиш қилди. У тест 
қилинаѐтганлардан дротик (ирғитиладиган ўқ) ни нишонга 24 марта 
отишларини илтимос қилди, кейин тестдан ўтувчиларнинг ярми хаѐлан бу 
машқни бажарди ва ниҳоят барча синалувчилар дротикни яна 24 мартадан 
19
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. 447 бет 

---

68 
отдилар. Яхшиланиш фақат вазиятни 
психологик 
жиҳатдан 
моделлаштиришни 
амалга 
ошира 
олган 
одамлардагина 
кузатилди. 
Миллий тадқиқотчилик кенгашининг 
Психологлар 
қўмитаси 
америка 
армиясида спортга оид малакаларни 
яхшилаш ҳақидаги даъвони ўрганиб 
чиқди ва кўплаб машқлар (жумладан, 
ESP) мазмунсиз экан, деган хулосага 
келди (Druckman & Swets, 1988). 
Нигроники каби экспериментларга 
асосланиб улар моторли малакани 
ақлий ишлаб чиқиш фойдали, деган 
хулосага келдилар
20
. Биз тил ва 
тафаккурни бир бобда кўриб чиқамиз, 
чунки уларни ажратиш жуда мураккаб.