7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
Реалистик тафаккур қуршаб олган атроф-муҳитни ўрганишга, 
акс эттиришга қаратилган фикр юритиш бўлиб, у мантиқий қонун ва 
қоидалар ѐрдами билан воқеликни инъикос қилади. Аутистик 
тафаккур инсоннинг ҳоҳиш ва истакларини амалга ошириш билан 
боғлиқ равишда содир бўлади. Амалга оширилиши лозим бўлган 
тафаккур ҳаракатлари ўша шахснинг ўз тилакларини рўѐбга 
чиқаришга 
йўналтирилган 
фикр 
юритилишдан 
иборат 
индивидуаллик ѐки индивидуалистик тафаккурдир. 
Визуал тафаккур мақсадга мувофиқ ҳаракатлар ѐки 
англанилмаган операциялар, чунончи образлар манипуляцияси ва 
трансформацияси ѐрдами билан амалга оширилади ва “ақлий 
англаниш”дан намоѐн бўлади. 

---

58 
универсаллиги билан бошқа фикр юритиш жараѐнларидан фарқ қилади, янги-
янги муаммоларни ўйлаб чиқиш жараѐни бўлиб, инсоннинг билиш 
фаолиятида етакчи роль ўйнайди
13
.
Психология фанида тафаккур реалистик ва аутистик турларга 
ажратилади.
Йирик собиқ совет психологларидан бири З.И.Калмикова ўз 
тадқиқотларида тафаккурни продуктив ва репродуктив турларга ажратиб 
ўрганган эди. 

Фазовий тафаккур муаммоси атоқли рус психологи Б.Г.Ананьев ва 

унинг шогирдлари томонидан тадқиқ қилинган бўлиб, кейинги йилларда бу 
муаммо юзасидан таниқли психолог И.С.Якиманская томонидан касб-ҳунар 
коллежи ўқувчиларида тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Фазовий 
тафаккур деганда нарса ва ҳодисаларнинг фазода рационал жойлашиши, 
замон ва макон муносабатларини, мураккаб боғланишларини адекват 
равишда акс эттиришдан иборат фикр юритиш жараѐни тушунилади, 
тасаввурлар, хотира ва хаѐл тасаввурлари билан узвий боғлиқ ҳолда намоѐн 
бўлади
. 
Баъзида биз маълум бир вазифани ҳал қилиш учун муайян, аниқ бир
стратегиядан фойдаланаѐтганимизни англамаймиз. Жавоб бизга ўз-ўзидан 
хаѐлимизга келади. Ҳар бир кўплаб қисмдан иборат мозаикага ўхшаш 
вазифаларни ечими устида қанчалик узоқ вақт ўйланганини кейинчалик 
эслашимиз мумкин. Кейин тўсатдан барча қисмлар бирикиб, ечим ярқ этиб 
хаѐлимизга келиб қолади. Бундай тасодифий портлаш қобилиятини 
психологлар инсайт деб атайдилар. Ўн ѐшли Джонни Эпплтон қурувчиларни
бир метр чуқурликдаги цементли девор блокига тушиб кетган 
чумчуқсимонларга мансуб сайроқи қушни қандай озод қилиш муаммосининг 
ечимида ўз заковатини намоѐн этгани ҳайратга солди. Джонни муаммони 
қуйидагича ечди: чуқурга секин-аста қум сепиш керак, бунда қушнинг 
доимий равишда кўтарилиб бораѐтган қум уюмининг устига чиқиб олиши 
учун вақт бериш керак (Ruchlis,1990)
14
.
13
James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2013. 324-326 бетлар 
14
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. 416 бет