7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Тилнинг тузилиши 
 
Тилнинг ривожланиши.
 
Табиат мўъжизаларидан бири – бола 
томонидан тилни ўзлаштириш қобилиятидир. 
Болаларнинг оддий гув-гувлаш жараѐнидан бир 
сўзли босқичга ва телеграфик икки сўзли 
босқичга енгил ўтишлари олимлар ўртасида 
кўплаб баҳс-мунозараларга сабаб бўлиб келган. 
Бихевиористик оқим намоѐндаларидан Скиннер 
биз тилни имитация яъни тақлид қилиш ва уни 
мустаҳкамлашнинг 
маълум 
тамойиллари 
воситасида 
ўрганамиз, 
деб 
тушунтирган. 
Лингвист Ноам Хомски Скиннер фикрларига
эътироз билдириб, болалар биологик ва 
физиологик жиҳатдан сўзларни ўрганиш ва 
грамматикадан фойдаланишга тайѐр бўладилар, 
дейди. Бироқ грамматикани ўзлаштириш инсон 
ҳаѐтининг 
дастлабки 
бир 
неча 
йилини 
эгаллашини инобатга олганда унинг фикрлари 
ўта баҳсли ва танқидийдир.
Ҳайвонларда 
тил 
пайдо 
бўлиши 
мумкинми?
Яна бир ҳаѐтий масала – тил ягона 
инсоний феномен ҳисобланадими? Шубҳасиз, ҳайвонлар мулоқот қиладилар. 
Масалан, асаларилар озуқа бор жойни рақсга оид ҳаракатларнинг 
жимжимадор уйғунлашуви ва товушли сигнал воситасида етказадилар. 
Психологларнинг бир неча гуруҳи эса одамсимон маймунлар, шу жумладан, 
шимпанзенинг бир
 
неча турларини одамлар билан белгилар ѐрдамида ѐки 
компьютерга бириктирилган кнопкаларни босиш воситасида мулоқот 
қилишга ўргатдилар. Маймунлар аҳамиятли даражада луғат бойлигини 
эгалладилар. Улар мазмунни етказиш, илтимосни ифодалаш ва мантиқан 
тугаллаш учун сўзлар туздилар. Скептик (ҳар нарсага шубҳа билан 
қаровчи)лар инсон ва одамсимон маймунларнинг тилга қобилиятлари, 
айниқса, синтаксисдан фойдаланиб сўзларни бир бирига боғлаш қобилияти 
ўртасидаги муҳим тафовут ва фарқлар борлигини таъкидладилар. Шунга 
қарамай, ушбу тадқиқотлар одамсимон маймунларнинг деярли билишга оид 
қобилиятлари борлигидан гувоҳлик беради
16
.
Тилсиз теварак оламнинг моҳияти тушунарсиз ва биз тил орқали 
ифодалайдиган олам маданийлашмаган бўлар эди. Тил бизнинг нималар 
ҳақида хаѐл қилишимиз, идрок этишимиз ва эслаб қолишимизга таъсир 
кўрсатади. Шубҳасиз, таълим бизнинг сўзлаш ва фикрлаш кучимизни, 
қобилиятимизни ошириш имкониятига эга. Бироқ фикрлаш жараѐни аксарият 
ҳолда сўзсиз олиб борилади. 
16
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. 414 бет
Тил – бизнинг 
сўзимиз ва фикримиз 
мазмунини етказиш 
учун уларни қай 
тарзда 
уйғунлаштиришимиз
нинг ҳосиласи бўлиб, 
бизнинг 
фикрларимизни, 
қарашларимизни 
ифодалашга 
кўмаклашади.
Тил фонема деб 
номланувчи асосий 
нутқий товушлар; 
қийматнинг 
элементар қисмлари 
– морфема; 
грамматикани 
ташкил этувчи 
семантика (мазмун) 
ва синтаксис (сўз 
тартиби 
тўғрисидаги бўлим) 
дан иборат

---

65 
Тафаккур ва тил ўзаро ўта жумбоқли тарзда чатишиб, қўшилиб, 
бирикиб кетган жараѐндир. Психологлар олдида турган “биринчи бўлиб нима 
пайдо бўлган тафаккурми ѐки тил?” – деган савол гўѐки “товуқ олдин пайдо 
бўлганми ѐки тухум?” тарзидаги саволлар туридан бири бўлиб, муҳим масала 
ҳисобланади. Балки ғояларимиз аввал пайдо бўлиб, кейин уларни сўзда 
ифодалашимизни кутар? Ёки бизнинг фикрларимиз сўзга кийдирилган ва 
уларсиз мазмунга эга эмасдир?
17