7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Тасаввурнинг кайта ишлаб чикиш механизмлари 
Тасаввурнинг жараѐнида пайдо бўлаѐтган образлар, йўқ жойдан пайдо 
бўла олмайди. Улар ортирилган тажрибадан, нарса ва объектив хаѐт ҳақидаги 
тасаввурлар асосида шаклланади. Инсон томондан пайдо қилинадиган, 
таассуротлар ва ҳақиқий хаѐл ҳақидаги тасаввурлар ҳар хил шаклда бўлиши 
мумкин. Образ пайдо қилувчи тасаввур икки 
хил даражада ўтади, биринчи босқичда 
таассуротлар ва тасаввурни асосий қисмларга 
бўлиш киради. Бошқа сўзлар билан айтганда 
биринчи босқичда инсон хаѐлдан олган 
таассуротларини 
шакллантириб 
таҳлил 
қилади. Бу таҳлил давомида объектни 
абстрактлаш, яъни у бошқа объектлардан 
узоқлашиб 
ва 
унинг 
қисмлари 
ҳам 
абстрактлашади. Бу образлар билан кейинчалик бошқа иккита тур пайдо 
қилинади. Биринчидан, бу образлар янги алоқа ва бирлашувларга 
ўрнатилади. Иккинчидан бу образларга янги маъно берилиши мумкин. Ҳар 
қандай ҳолатда хам абстрактланган объектлар устида операция ўтказилади, 

---

31 
уларга "синтез" деб таъриф берилади. Бу операциялар образни 
шакллантирувчи даража бўлиб тасаввур фаолиятини синтезловчи маънони 
ташкил қилади. Шунингдек, тасаввур фаолиятини синтезлаш жуда кўп 
қирраликдир. Тасаввур жараѐнидаги синтезлашни энг оддий шакли бу 
агглютинация, яъни бир объектдан иккинчи объектга унинг хусусиятлари ва 
қисмларини тасаввур орқали қўшиб янги образ пайдо қилишдир. 
Агглютинация нинг мисолларига шуларни қўшишимиз мумкин: кентаврлар 
шимолий американинг ҳиндуларининг чизмаларидаги қанотли одамлар. 
Кадимги Египет худолар образи (Думли одам ҳайвонлар ва х.о.) 
Агглютинация асосида ѐтган турли хил жараѐн. Одатда, уларни икта асосий 
гуруҳга бўлиш мумкин: қабул қилаѐтганда 
танқид ва таҳлилнинг етишмаслиги ва 
ихтиѐрий жараѐн, яъни онг томонидан 
назорат 
қилинадиган 
фикрлашнинг 
умумлашуви билан боғлиқдир. Кентавр 
образи, чавандоз отини катта тезликда 
чоптириб кетаѐтган вақтида кўзга ушбу 
шаклнинг аниқ равишда кўринмаганлиги
сабабли, ноаниқ мавжудот кўринишида қабул қилинади деб тахмин қилинса, 
қанотли одам образини ясашга инсон ақлининг идрокан тушуниб, уни ҳавода 
осон ва тез ҳаракатланишинига аҳамият берган ва тасаввур қилган.
Образни қайта ташкил қилишни кенг тарқалган услуби, бу объектни ва 
унинг қисмларини катталаштириш ѐки кичрайтириш хисобланади.Ушбу йўл 
билан турли эртак қахрамонлари яратилади. 
Агглютинацияни яратилиш, янги контекстга аниқ бўлган образни 
киритиш услуби билан амалга оширилиши мумкин. Бундай ҳолатда, 
тасаввурлар ўртасида алоқа ўрнатилади ва алоқа ѐрдамида образнинг барча 
яратилган қисмлари янги моҳиятга эга бўлади. Одатда, тасаввурда янги 
контекст яратилишида бирор фикр ѐки мақсад туртки бўлади. Ушбу жараѐн 
ҳар томонлама назорат қилинади, албатта агар у туш бўлмаса, уйқу вақтида 
инсоннинг идроки назоратга бўйсунмайди. Аниқ образни янги контекстга 
киритаѐтганда, инсон иккита, тасаввурлар ва контекст ўртасидаги 
муносибликка эришади. Шу сабабдан, бутун жараѐн бошиданоқ аниқ 
тушунилган алоқага бўйсунади.
Тасаввурни қайта ишлаб образ яратиш ва уларнинг жиддий аломатларини 
умумлаштириш бу схематизациядир.
Схематизация турли шароитда жой эгаллаши мумкин. Бу ҳолатда, 
тасаввур тасодифан схематизацияланиши мумкин, ва унда иккинчи даражали 
қисмлар ажратилади, улар тасодифан предметни қабул қилаѐтганда пайдо 

---

32 
бўлади. Натижада қабул қилишда хатолик рўй беради, бу хатолик реал 
хаѐлдаги образни онгга нотўғри акс эттиради. Бундай ҳодисалар кўп 
ҳолатларда болаларда учрайди. 
Иккинчидан, объектни етарли тўлиқ қабул қилиш вақтида рўй берадиган 
схематизацияга, унинг иккинчи даражали бўлак ва қисмларини ѐддан 
чиқариш сабаб бўлади. Бундай вақтларда, тасаввур учун асосий бўлак ва 
қисмлар биринчи ўринга ўтади. Шу сабабли тасаввур ўзига хослигини 
йўқотиб, умумлашиб боради.
Ва, ниҳоят, учинчидан, схематизациянинг сабаби, объектнинг иккинчи 
даражали қисм ва бўлаклардан идрокан алаҳсиб кетиш бўлади. Инсон била 
туриб ўз эътиборини унинг фикри бўйича объектнинг асосий ҳисобловчи 
қисмларга қаратади ва натижада тасаввурни аниқ бир схемага олиб келади. 
Урғу бериш, объектни керакли, асосий ва аниқ ишораларини кўрсатиб 
ўтишни ўзидан ташкил этади. Кўп ҳолатларда бу усул бадиий образларни 
яратишда қўлланилади . Ушбу қабул қилиш образини тасаввур образига 
қайта ишлашнинг асосий хусусияти ундаги реал ҳаѐтни акс эттириб, уни 
типларга бўлиб, кенг умумлаштириб беради ва ушбу умумлашув доим аниқ 
бир образда акс этади. Шу билан бир қаторда тасаввурларни қайта таҳлил 
қилиш, типик образни яратишда механик йўналиш ѐки ҳисоб китоби билан 
барпо қилинмайди. Ушбу образни яратиш жараѐнида ўзидан муракаб ижодий 
жараѐнни юзага келтиради ва инсоннинг ўзига хос образ яратувчи аниқ 
фазилатларни акс этади.