7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Хаѐлнинг – психологик талқини, ҳосил бўлиш механизмлари. 
Хаѐлнинг асосий турлари ва уларнинг қисқа таърифлари 
Хаѐл жараѐнлари хотира жараѐнлари сингари, эркинлик даражаси ѐки 
мақсадга мувофиқ фарқланиши мумкин. Кутилмаган ва ажойиб тарзда унда 
мақсадсиз усуллар пайдо бўлади. Тасаввурнинг фаолияти ярим ухлаганда, 
алаҳсираѐтган ҳолатда юзага қелиши мумкин, масалан, ухлаѐтганда 
номустақил ҳисобланади. 
Хаѐлнинг асосий турлари ва уларга таъриф 
Ихтиѐрий тасаввур инсон учун катта аҳамиятга эга. Тасавурнинг бу 
тури, инсон олдида биров томондан келтирилган, ѐки инсоннинг ўзи 
белгилаган аниқ образ яратиш вазифаси турганида пайдо бўлади. Бундай 
ҳолатларда, тасаввур жараѐни инсоннинг ўзи томонидан назорат қилиниб 
яратилади. Ихтиѐрий тасаввурнинг турлари ва формалари ичида яратувчи 
тасаввури, ишлаб чиқарувчи (ижодий) тасаввур ва орзуни ажратиш лозим. 
Яратувчи тасаввур, инсон, объектни иложи борича унинг тасаввурига мос 
қилиб яратишга ҳаракат қилгандай бўлади. Бу тасаввур турига инсон, 
географик жойлар, тарихий ҳодисалар ва адабий қаҳрамонлар ҳақида 
ўқиганда дуч келинади. Шуни айтиб ўтиш лозимки, яратувчи тасаввур 
нафақат кўриш тасаввурини шакллантиради, балки сезиш ва эшитиш ҳамда 
бошқа тасаввурларини ҳам оширади. А.С. Пушкиннинг "Полтава Жанги" ни 
ўқиганимизда уруш қуролларининг отилиши, аскарларнинг қичқириши, 
милтиқ ўқининг ҳиди, барабанлар жарангини аниқ тасаввур қила оламиз. 
Кўп ҳолатларда яратувчи тасаввур билан, сўзлар орқали тасвирланганда, 

---

29 
тасаввурни яратиш учун тўқнаш келамиз. Бироқ, шундай ҳолатлар борки, 
инсон, сўзсиз бирор предметни тасаввурида образ яратишнинг 
муваффақияти, инсоннинг фазовий тасаввури қобилиятларида аниқланади. 
Яъни, инсоннинг образли тасвирли ҳажмини жойда ярата олади. Яратувчи 
тасаввурнинг жараѐни инсоннинг фикрлаш ва хотираси билан чамбарчас 
боғлиқдир. 
Ихтиѐрий тасаввурнинг кейинги тури - ишлаб чиқарувчи ижодий 
тасаввурдир. Унинг таърифи шундаки, инсон 
тасаввурни ўзгартиради ва янгисини пайдо 
қилади. Берилган намуна бўйича эмас, балки 
мустақил равишда, яратилаѐтган образнинг 
чизмаларини ҳамда керакли материалларни 
танлаган ҳолатда пайдо қилади. Ишлаб чиқарувчи 
тасаввур, яратувчи тасаввур каби хотира билан 
чамбарчас боғлиқ, чунки уни пайдо қилишда 
инсон 
ўзининг 
тажрибасини 
ишлатади. 
Тасаввурни бу икки турлари ўртасида аниқ 
чегаралар йук. Яратилувчи тасаввурда, томошабин, китобхон ѐки эшитувчи 
ўзининг ижодий тасаввурини ишлатган ҳолда образини тўлдириршга ҳаракат 
қилади.
Лекин орзу ижодий тасаввурдан бир неча фарклар билан ажратилади. 
Биринчидан, орзуда одам доимо ўзи истаган қиѐфани ярата олади, ижодда эса 
илғор ғояларни гавдалантириб кўрсатиш доимо яратувчининг хоҳишига 
бўйсунмайди. Орзуда одам ўзининг хохишини ва интилаѐтган нарсаларини 
жойлаштиришга эга бўлади. Иккинчидан, орзу ижодий фаолиятни ўз ичига 
олмаган жараѐн бўлади, яъни дарров ва бевосита объектив маҳсулотнинг 
ижодий асаридир.
Орзунинг асосий фазилати шуки, у фақат келажакка йўналган бўлади, 
яъни орзу - бу, келажакда истаган нарсамизга 
йўналтирилган тасаввур. Бунинг бир неча 
турларини фарклаш лозим. Кўплаб одам ўз 
режаларини 
келажакка 
муносабати 
ва 
орзуларини руѐбга чиқариш йўллари орқали 
аниқлайди. Бу ҳолатда орзу актив, ихтиѐрий ва 
онгли жараѐн деб аталади. 
Аммо шундай одамлар борки, улар учун 
орзу фақат ҳаракатнинг ўрин босаридир. Буларда орзу шунчаки орзулигича 
қолади. 
Бунинг 
сабабларидан 
бири 
шундаки, 
улар 
доимо 
муваффақиятсизликка учраши. Оқибатда бир неча омадсизликдан кейин 
Ҳаѐлнинг алоҳида 
бир шакли орзу 
бўлади. Ушбу 
шаклининг асл 
маъноси шундаки 
мустақил равишда 
хаѐлан янги қиѐфа 
яратишдир. 

---

30 
одам ўз режаларини амалиѐтда бажаришдан бош тортади ва орзуларга 
берилиб кетади. 
Агар ихтиѐрий ѐки актив, тасаввур олдиндан белгиланган бўлса, яъни 
одамнинг иродали тарафлари билан боғлиқ бўлса, у холда тасавурнинг 
пассив томони олдиндан белгинанган ва белгиланмаган бўлиши мумкин. 
Олдиндан белгиланган пассив тасаввур ўз хоҳиши билан боғланмаган 
образлар яратади. Бу образлар орзу номини олган. Бунда одамнинг тасаввур 
ва эҳтиѐжлари орасида ѐрқин алоқа пайдо бўлади. Ушбу ҳолатда одамнинг у 
учун муҳим пайтда нима орзу қилаѐтганини пайқаб олиши жудаям осон. 
Одамлар учун ѐқимли ва жалб этадиган нарсалар ҳақида ўйлашдир. Лекин 
орзу ҳаракатнинг ўрнини босишни бошласа, бу психологик бузилиш 
ҳисобланади. Одамнинг психологик жараѐнида орзунинг устунлиги унинг 
хақиқатдан узоқлашишига олиб келади, ва ўзи ўйлаб чиққан дунѐга олиб 
кетади, бу ҳолатлар эса одамнинг психологик ва социал ривожланишларга 
тўсик бўлади.
Беғараз қилинган пассив тасаввур онгнинг заифлашган фаолиятида 
кузатилади, унинг бузилиши, уйқусираган ва туш кураѐтган пайтларида. 
Пассив тасаввурнинг энг катта кўрсаткичи бу-галлюцинация ҳолатидир, 
бунда одам йўқ нарсаларни кўради, эшитади ва сезади. Галлюцинация 
психологик тарафдан заифлашган одамларда кузатилади.