1-mavzu: Oʻzgarmas tok elektr mashinalari

2. Oʻzgarmas tok mashinalarini ishlatilash sohalari. 
 
Oʻzgarmas tok mashinalari, asosan qoʻzgʻalmas qism-
statina
(stator) va 
qoʻzgʻaluvchan qism-
yakor
(rotor) dan iborat boʻladi: Stator yirik mashinalar uchun 
poʻlatdan, kichik mashinalar uchun choʻyandan quyib yasaladi va unga qutblarning 
oʻzaklari oʻrnatiladi. Bosh qutblar statinaning ichki sirtiga oʻrnatilgan boʻlib, unga 
uygʻotish chulgʻamlari oʻral-gan boʻladi. Bosh qutb mashinaning asosiy magnit 
maydonini hosil qiladi. Yakor tsilindrsi mon magnit oʻzak boʻlib mahsus oʻqqa 
oʻrnatilgan boʻladi. U qalinligi 0,35…0,5 mm li mahsus elektrotexnik poʻlat plastinkalar 
toʻplamidan tayyorlanadi. Uyurma toklarni kam hosil boʻlishiga nisbatan va quvvat 
isrofini kamaytirish maqsadida plastinkalar bir–biridan lak bilan izolyatsiya qilinadi. 
Aylanuvchan yakorning chulgʻamlarida oʻzgaruvchan EYuK hosil qilinib, kollektor va 
choʻtkalar yordamida generatordan oʻzgarmas tok olinadi. U alo-hida–alohida seksiya 
qilinib mahsus pazlarga joylashtiriladi: Chulgʻamning uchlari kollek-tor platinkalariga 
chiqarilib kavsharlanadi: Kollektor silindr shaklida boʻlib, misdan yoki latundan yasalgan 
alohida–alohida plastinkalardan iborat. Plastinkalar bir–biridan va kor-pusdan mikanit 

---

manjeta bilan izolyatsiyalanadi. Korpusga oʻrnatilgan choʻtkalar yordami-da kollektordan 
tok olinadi. Choʻtka mahsus tutqichga oʻrnatilgan boʻlib koʻmir, grafit, mis yoki bronza 
aralashmasidan tayyorlanadi. Mashina yakori birlamchi dvigatel bilan oʻzgarmas tezlikda 
aylantirilganda uni chulgʻami oʻramlarini bosh magnit kuch chiziqlari kesib oʻtadi. 
Natijada magnit induktsiya qoidasiga binoan, EYuK induktsiyalanadi, ya`ni
E=s

n

F
bu 
yerda 
s
–koeffitsent, n –yakorning aylanishlar tezligi, F– magnit oqim (Vb). Yakor 
chulgʻami shunday yasalganki, u huddi parallel tarmoqlardagi singari ularning har bir 
simlarida hosil boʻlgan EYuK larning yoʻnalishi bir hil boʻladi. Shunday qilib, huddi bir 
hil birlamchi elementlarni gruppa qilib ulanganidagiga oʻhshash sxema hosil boʻladi. 
Yakor aylanganida kolektor palstinkalari qoʻzgʻalmas choʻtkalarga nisbatan uzluksiz hara 
katlanib turadi. Buning natijasida ba`zi aktiv simlar birinchi parallel tarmoqdan ikkinchi 
parallel tarmoqqa, ba`zilari ikkinchi parallel tarmoqdan birinchi parallel tarmoqqa ulanib 
turadi. Shuning uchun orasida natijaviy EYuK, istalgan parallel tarmoqdagi aktiv simlar 
EYuK siga teng va doimiy boʻladi. Yakor aktiv simlari mashinaning magnit maydonida 
boʻlgani uchun bu simlar yakorning aylanish oʻqiga nisbatan kuchlar momenti hosil 
qiluv-chi elektromagnit kuchlar ta`sirida boʻladi. Oʻng qoʻl qoidasiga binoan, yakor 
simldaridagi EYuK va tokning yoʻnalishini aniqlaymiz. Soʻngra chap qoʻl qoidasidan 
foydalanib, elektr magnit kuchning va kuchlar momentining yoʻnalishini aniqlaymiz. 
Yakor doimiy tezlik bilan aylanishi uchun birlamchi dvigatel shu momentga teng va 
qarama – qarshi yoʻnalgan moment – aylantiruvchi moment hosil qilishi kerak.