Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. A. Dadaboyev

Moddiy oqimlar hollarining muvoffiq miqdori 
va 
shunga ko‘ra, firma ishlab chiqarish – o‘tkazilish faoliyatining eng yaxshi tashkil 
qilinishi shunday tashkil qilinishidan iborat bo‘ladiki, unda chegaraviy va o‘rtacha 
yalpi xarajatlar mos keladi.
U yoki bu tizim (resurs) uchun har bir ishlab chiqarish – o‘tkazish tizimida 
o‘zining iste’mol miqdori mavjud bo‘ladi, uni dinamik o‘zgarayotgan sharoitlarda 
operativ ravishda topish zarur. 
Eng ko‘p xarajatlar talab qiluvchi logistik operatsiyalarni aks ettiruvchi 
xarajatlarni ba’zi bir turlarni batafsilroq ko‘rib chiqamiz. 
Xaridlar bo‘yicha, zahiralarni ushlab turish bo‘yicha mahsulotning yo‘qligi 
natijasidagi, tijorat harajatlari zahiralarini muvofiqlashtirishning mezoni bo‘lib 
xizmat qiladilar. 
Xaridlar bo‘yicha xarajatlar o‘z tarkibiga buyurtmalarni rasmiylashtirish 
bo‘yicha xarajatlarni; yetkazib berishlar haqidagi shartnomani rasmiylashtirish 
bo‘yicha va yetkazib beruvchilar bilan kommunikatsiyalar xarajatlari; agar 
transportda tashish qiymati olingan tovarning qiymatiga kiritilmagan bo‘lsa 
transport xarajatlarini; omborga joylashtirish va olingan buyurtma bo‘yicha 
xarajatlarni kiritadi. Ularni ba’zi birlari buyurtmadan qayd etiladi va uning hajmiga 

---

143 
bog‘liq bo‘lmaydi, boshqalari esa – masalan transport va omborxona xarajatlari – 
buyurtma miqdoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. 
Zahiralarni ushlab turish bo‘yicha xarajatlar. 
Mahsulotni ma’lum vaqt 
davomida omborda saqlanishiga xarajatlar bilan belgilanadi va omborga 
joylashtirilgan mahsulot xajmiga bevosita bog‘liqdir. Bunga omborxona xarajatlari 
va agar ijaraga olingan bo‘lsa rent xarajatlari yoki ishlab chiqarish belgigacha 
tegishli bo‘lgan omborlarni ushlab turishga joriy xarajatlar kiradi. Kapiral xarajatlar 
ham xarajatlarning ushbu turiga kiradi. Sug‘urta zahiralari yong‘in yoki o‘g‘irlash 
holida zahiralarni yo‘qotishdan himoyalash kabi qo‘llab quvvatlanadi. Sug‘urta 
zahiralari baholash turi holati bo‘yicha soliqqa tortiladi, bu hamma vaqt ham 
zaxiralarning haqiqiy mazmuniga aks ettiriladi. Zahiralarni buzilishi va ishdan 
chiqishidan yo‘qotishlar ham ushbu sug‘urtaga kiradi.