«Молия» илмий журнали Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комис

3/2022
Молия ва бюджет
тақсимланиши дастури марказий ҳукумат ваколатлари устунлигига асосланган 
бюджет даромадларини марказий ҳукумат ва маҳаллий ҳокимият органлари 
ўртасида тақсимлашдаги ваколатларини тамойилларига асос бўлди. Бюджет 
федерализми эса ўз моҳиятига асосан ҳар бир алоҳида олинган давлатлар бюджет 
тизимидаги барча субъектларининг мўътадил фаолият олиб бориши учун молиявий 
манфаатларини ҳисобга олган бюджет тизимидир. 
Бюджет федерализмига асосан маҳаллий бюджетларнинг даромадлари икки 
гуруҳга: яъни бириктирилган ва мувофиқлаштириладиган даромадларга ажратилади. 
Маҳаллий бюджетларнинг бириктирилган даромадлари ўз моҳиятига кўра, тегишли 
ҳудудга амалдаги қонунчиликка асосан, тўлиқ ва доимий тарзда, юқори бюджетни 
четлаб ўтган ҳолда тушадиган даромадлардир. Бириктирилган даромадларни 
маҳаллий солиқлар ва йиғимлар ҳамда федерал солиқлардан қатъий белгиланган 
улуш ва доимий тушадиган солиқлар ташкил этади. Мувофиқлаштириладиган 
даромадлар эса, маҳаллий бюджетларнинг даромадлари ва харажатларининг 
мутаносиблигини сақлаб туриш учун юқори бюджетдан ажратиладиган пул 
йиғиндисидан иборат. Мувофиқлаштириладиган даромадлар таркибига умумдавлат 
(федерал) солиқлардан фоизли ажратмалар, дотация, субвенция, субсидия, 
ҳудудларни молиявий қўллаб-қувватлаш фондидан маблағлар ва ўзаро ҳисоб-
китоблар (траншлар) асосида юқори бюджетлардан олинган маблағлар киради. 
Ўзбекистон Республикасининг бюджет кодексининг 3-моддасида[СПиТ:1.Бюджет 
/ Бюджетнома] “тартибга солувчи даромадлар — бюджет тизими бюджетлари 
ўртасида ажратмалар нормативлари белгиланадиган умумдавлат солиқлари ва 
бошқа мажбурий тўловлар, шунингдек, солиқ бўлмаган тўловлар. Солиқ бўлмаган 
тўловларга бюджет тизими бюджетларига келиб тушадиган солиқлар ва бошқа 
мажбурий тўловлар бўлмаган тўловлар киради. Ўтказиб бериладиган даромадлар — 
тегишли маъмурий-ҳудудий бирликда шаклланадиган ва юқори турувчи бюджетга 
ўтказиладиган, улар қаерда шаклланган бўлса, кейинчалик ўша маъмурий-ҳудудий 
бирлик бюджетига ўтказиб бериладиган даромадлар”, деб белгилаб қўйилган[3].
Халқаро амалиётда мувофиқлаштириладиган даромадларни (асосан, федерал 
солиқлар) бюджетлараро тақсимланишининг қуйидаги учта асосий шаклларидан 
кенг фойдаланилади:
1. Солиқ тушумларини бюджетлараро тақсимлаш ва улардан алоҳида 
фойдаланиш.
2. Умумдавлат (федерал) солиқлардан биргаликда фойдаланиш.
3. Умумдавлат (федерал) солиқларнинг қайта тақсимланиши.
Юқорида таъкидлаб ўтилган умумдавлат (федерал) солиқларининг марказий ва 
маҳаллий давлат органлари ўртасида тақсимланиши турли мамлакатларда улардаги 
бюджет-солиқ тизимига асосан турлича. Биз қуйидаги жадвалда айрим федератив 
давлатларда солиқларни ундиришдаги ваколатларни келтирамиз. 

---

17