Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va metodologiyasi

2.Ularni bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish tizimi.
Jismoniy tarbiyaga xos bo’lgan ko’p qirrali vazifalarning barchasi harakatni bajara olish va 
harakat malakasining shakllanishiga bog’liqdir. Bu jarayonga xos qonuniyatlarni bilish harakat 
faoliyatlarini o’qitishning barcha bosqichlaridagi mazmunning to’g’ri va ratsional bo’lishini 
ta’minlaydi, harakat faoliyatlarini egallashdagi notekisliklarga barham beradi va ta’limda shaklni 
o’zgartirib yo’lga qo’yish uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini talab darajasiga 
yaqinlashtirish, tayyorlov va yo’llanma beruvchi mashqlardan samarali foydalanib, malakani ijobiy 
va salbiy ko’chirishni ta’minlaydi. Harakat faoliyatlarini o’qitish jarayonida tananing u yoki bu 
qismida harakatni boshqarish xususiyati o’zgaradi, natijada harakat faoliyatini egallash darajasi 
ortadi. B.A.Ashmarin bu jarayonni quyidagicha ifodalagan: 
O’quvchi (shug’ullanuvchi) maxsus bilimlar bazasida va tizimli mashqlar natijasida harakat 
faoliyatini bajarish uchun belgilangan imkoniyatlar chegarasiga etadi, takomillashtirish uchun 
cheksiz imkoniyatlarga ega bo’ladi. Harakat faoliyatini egallashning uch bosqichga bo’linishi 
shartlidir. Bosqichlarning turg’un chegaralari mavjudligi bilim berish vazifalarini belgilash va uni 
hal qilish uchun qulaydir. 
Eski tajribalar, bilimlarga tayanib bajara olishning shakllanishi harakat faoliyatini egallash 
jarayonidan boshlanadi.
Harakatni bajara olish – bu harakat faoliyatining har bir bo’lagiga o’quvchining diqqat-e’tiborini 
to’plash sharti asosida o’rganilayotgan harakat faoliyatidir. 
Harakat alomatlari – to’la, bir butun harakat faoliyati tarkibidagi harakatlarni boshqarish 
avtomatlashmagan holda bajariladi. Natijada o’quvchining ongi harakatning har bir elementi
qanday bajarilishini sintez qilish bilan o’ta band bo’lib, ish yuqori darajadagi quvvat sarflash 
hisobiga iqtisod qilinmay, ahamiyatli darajadagi charchashga dosh berish hisobiga bajariladi. 
Harakat vazifasini bajarish usuli turg’un emas (takrorlashlarning maromi turlicha). Bu bosqichda 
harakat vazifasini oson, ko’p quvvat sarflamay hal etish usuli izlanadi. 
Harakatni bajara bilish harakat faoliyatini birinchi o’rganayotganlar chetlab o’tadigan xatolardan 
xoli bo’lgan faoliyat emas.
Harakatni bajara olish asosan ijodiy izlanishlar orqali taqqoslash, solishtirishlar, harakatni 
bajarish usullarini baholash, ularni bir butun harakat faoliyatiga birlashtirish bo’lib, bilim berish 
uchun katta imkoniyatlarni ochadi. Harakatni bajara bilish harakat faoliyatini egallashning shunday 
darajasiki, xususiyatiga ko’ra u barcha yo’llanma beruvchi mashqlarga tenglashtiriladi.
Harakatli mashqlarni ko’p marotaba stereotip tarzida takrorlash ko’nikma hosil qilishga olib 
keladi. Bunga takrorlash vaqtida harakat tuzilishiga jiddiy o’zgarishlar kiritilmagan va harakat bir 
xil sharoitlarda bajarilgan taqdirdagina erishiladi.
O’rganilgan harakatning nisbatan doimiy sharoitda tizimli namoyon qila olinishi uning asta-
sekinlik bilan malakaga aylanishiga olib keladi.

---

59 
Harakat malakasi
 –
bu faoliyatni shunday bajarish qobiliyatiki, unda diqqat faoliyatning natijasi 
va sharoitiga yo’naltirilib, uning tarkibiga kiradigan ayrim harakatlarni nisbiy e’tibor bilan bajara 
olishdir. 
Bilim va tajribalar asosida egallangan harakat malakalari harakat faoliyati jarayonida 
harakatlarni avtomatlashmagan holda boshqarish qobiliyatidir. 
Jismoniy tarbiya jarayonida ikki xil ko’rinishda bo’lgan harakat malakalari hosil qilinadi: a) 
yaxlit harakat faoliyatini amalga oshira olish; b) har xil murakkablikda bo’lgan alohida harakatlarni 
bajara olish malakalari.
Malakaning o’ziga xos belgilari:
1. Harakat faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarni bajarilishiga uncha e’tibor bermay 
bajarish. Bunga harakatni bajarish jarayoni avtomatlashuvining boshlanishi hisobiga erishiladi. 
2. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish o’rgatish natijasi yoki hayotiy tajriba amaliyoti 
natijasidir. 
3. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ong etakchi o’rinni egallaydi. 
Harakat malakasi shakllanishida faoliyat mazmuni avtomatlashmay, ayrim harakatlarning ijrosi 
jarayoni, ayrim elementlar tuzilishi avtomatlashadi. 
4. O’quvchining ongi asosan o’zak tarkibiy qismlarga, sharoitning o’zgarishi hisobiga va harakat 
vazifasining ijodiy hal qilinishiga yo’naltiriladi.
5. Harakat malakasi yuqori turg’unlikka ega. Bu shuni ko’rsatadiki, boshqa sharoitda harakat 
faoliyati bajarilishining buzilishiga oz imkoniyat bo’ladi (masalan, boshqa sport zali, boshqa jihoz, 
tomoshabinlar kuzatuvi). 
6. Harakat malakasi uchun harakatlardagi ma’lum tizimning mavjudligi va o’ziga xosligi. Bu 
alohida ajratilgan harakatlarni bir butun harakat faoliyatiga birlashtirishda ifodalanadi. 
Harakatlarning aniqligi ortadi, ularning ritmi takomillashadi, bir butun faoliyat ko’rsatishning vaqti 
qisqaradi. 
7. Harakat malakasining shakllanishi analizatorlar funksiyasini qayta taqsimlash bilan kuzatiladi. 
Harakat analizatorining o’rni ortadi, harakat nazoratida mushak hissiyoti etakchi ahamiyat kasb 
etadi: suzuvchining suvni, futbolchining to’pni his qilishi kabi. 
Harakat malakasi shakllanib bo’lganidan so’ng, uning rivojlanishi davom etadi. Agar ratsional 
takrorlash davom ettirilsa, unda malakaning yana ham takomillashuvi sodir bo’ladi, uning
barqarorlashuvi davom etadi. Malakani nisbatan moslashuvchanroq qilish uchun urinish davom 
etadi va afzal malaka deb qaraladigan turg’unroq, yuqori harorat, shovqin va hokazolarning ta’siriga 
etarli darajada moslashuvchan, kerak bo’lsa, o’zgaruvchan sharoitda qayta shakllantirish mumkin 
bo’lgan malakani yaratish imkoni yuzaga keladi. 
Harakat malakasi asta-sekin nisbatan uzoqroq vaqt ichida qator mayda yangilanishlar orqali 
vujudga keladi. 
Notekis shakllanuvchi malakaning to’rt turi mavjud: 
1. Malakaning “salbiy tezlik” bilan shakllanishi. Ta’limning birlamchi bosqichida harakat 
faoliyatini o’zlashtirish ancha tez amalga oshadi, keyinchalik uning sifatini yaxshilash nisbatan sust 
boradi. Bu yo’sindagi malakaning shakllanishi harakat faoliyati texnikasini egallash uchun xosdir. 
O’quvchilar harakat faoliyatlari asosini oson o’zlashtiradilar, chunki maktab jismoniy tarbiya 
dasturiga oson harakatlar kiritilgan, uning detallarini o’zlashtirish esa nisbatan uzoq davom etadi. 
2. Malakaning “ijobiy va zudlik” bilan shakllanishi. Ta’limning birinchi bosqichida malaka
sifatining o’sishi ahamiyatli darajada bo’lmaydi. So’ng u keskin o’sadi. 
3. Malaka rivojlanishining sekinlashuvi. Malaka belgilangan mahorat darajasiga etganda, ikkala 
ko’rinishdagi tezlik bilan malakaning shakllanishi sodir bo’lishi mumkin. Malaka qancha

---

60 
takomillashmagan bo’lsa, o’z navbatida, uni yanada yaxshilash uchun shunchalar katta pedagogik 
mahorat va kuch talab qilinadi. 
4. Malaka rivojlanishining ushlanishi. Ushlanish ikki sabab orqali sodir bo’lishi mumkin: 
- vaqt o’tishi bilan organizmda malakaning sifat o’zgarishlariga olib keluvchi sezilarsiz
moslashuv jarayonining borishi; 
- ta’lim usuliyatining noto’g’riligi yoki harakat sifatlarining etarli darajada rivojlanmaganligi 
orqali kelib chiqadigan sabablar. 
Agar malakaning ushlanishi sababi to’g’ri aniqlansa, uni engish, tezroq o’tishini ta’minlash 
uchun birinchi sabab vaqt, ikkinchi sabab o’qitishning vosita va uslublari bo’lib, lozim bo’lsa ularni 
keskin o’zgartirish kerak.
Harakat malakasi barcha shartli reflekslar qatori, agar mustahkamlab turilmasa so’nadi. So’nish 
malakaning ketma-ketligiga o’xshash birin-ketin yoki unga teskari tartibida sodir bo’ladi. Harakat 
malakasi mashqni takrorlamay qo’yish orqaligina yomonlashmay, harakat sifatlari darajasining, 
organizmdagi funksional imkoniyatlarning pasayishi orqali ham sodir bo’lishi mumkin. Masalan, 
yoshi o’tgan gimnastikachilar siltash bilan bajariladigan texnik jihatdan engil mashqlarni juda 
osonlik bilan qo’shpoyada bajarsalar, halqada kuch bilan bajariladigan mashqlarni uddalay 
olmaydilar.