N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

X a ra k ter tark ib i
Shaxsning xarakteri tuzilishi turli xususiyatiam ing tasodilly yig'indisidan iborat 
emas, balki o'zaro bir-biriga bog'liq, hatto tobe yaxlit tizimdan tarkib topadi Xarakter 
xislatlarining muayyan qism idan xabardor bo'lishlik notanishlann tashxis qilish 
imkonivatini yaratadi. Misol uchun, shaxsning shuhratparastligi m a’lum bo'lsa, uning 
dili (ko'ngli) qoraligi yuzasidan taxmin qilish mumkin, yoki inson kamtar, m o'm in, 
yuvosh xususiyatli bo'lsa, albatta u ko'ngilchan ekanligi ko'nglim izga keladi.
Odatda psixik xususiyatiam ing o 'za ro b og'liq tizimi sim ptom okom plekslar 
(om illar) deyiladi «Sim ptom » yunon sym ptom a belgi, mos tushish, «kompleks» 
lotincha, aloqa, majm ua degan m a’no anglatadi. Misol uchun, qarama-qarshi 
sim ptom okom plekslar haqida m ulohaza yuritilsa, u holda insonlarda bu tizim o'zig a 
ishonish o'zidan m ag'rurlanish, maqtanchoklik, o'zbilarm onlik, urushqoqlik, kek 
saqlash kabilar birikmasida yuzaga keladi Boshqa toifadagi shaxslar o'zlarinm g 
kam tarinligi, ko'ngilchanligi, iltifotliligi, dilkashligi, haqqoniyligi bilan ajralib 
turadilar. Voqelikka shaxsning bir xil munosabati xarakter xislatlarining o'zaro bir- 
biriga bog'liqligim bildiradi.
74

---

Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning turli munosabatlari bilan belgilanadigan 
xarakter xususiyatlarining to 'rtta tizimi farqlanadi.
4-Jam oa va ayrim odam larga bo'lgan m unosabatlarim ifodalovchi xususiyatlar 
(yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik va shu kabilar).
4 -
M ehnatga bo'lgan munosabatm ifodalovchi xususiyatlar: (mehnatsevarlik, 
yalqovlik, vijdonhlik, m ehnatga m a’suliyat yoki m a’suliyatsizhk bilan munosabatda 
bo'lishi kabilar).
4-N arsalarga bo'lgan munosabatm ifodalovchi xususiyatlar: (ozodalik va lfloslik, 
narsalar bilan ayab yoki avamasdan m unosabatda bo'lish kabilar).
4 -
Odam ning o ‘z-o‘ziga bo'lgan munosabatini ifodalovchi xususiyatlar (izzat- 
nafslilik, shuhratparastlik, m ag'rurlik, o'zini katta olish, kamtarlik kabilar).
Bundan tashqari, kam roq aham iyatga ega bo'lgan boshqa juda ko'p xususiyatlar 
ham mavjud: o 'zig a ishomsh, o'zbilarm onlik. o 'zig a bino qo'yish, maqtanchoqlik
X araktem ing tarkibi faqat ayrim xususiyatlarining o'zaro bog'liqligi bilan emas, 
balki bir butun xarakterga xos bo'lgan xususiyatlar bilan belgilanadi X araktem ing 
xususiyatlari jum lasiga birinchidan, ulam ing chuqurlik darajasi kiradi. Shaxsning 
markaziy, asosiy munosabatlari bilan belgilanadigan xususiyatlarini biz xaraktem i bir 
muncha chuqurroq xususiyatlari deb ataymiz. Masalan, barkamol shaxsda odamlarga, 
jam oa va mehnatga nisbatan vijdonan munosabatda bo'lish bilan belgilanadigan 
xususiyatlar chuqurroq xususiyatlar hisoblanadi. Ikkinchidan, xarakter kuchi yoki 
faolligi. X arakter faolligi xarakter xususiyatlarining kishini biror narsaga qarshilik 
ko'rsatish 
darajasi 
bilan 
belgilanadi. 
Uchinchidan, 
xaraktem ing 
tarkibiy 
xususiyatlanga uning barqarorhk va o'zgam vchanlik darajasi kiradi. X arakter 
barqarorligi va o'zgaruvchanhgi ham moslashish faoliyatining zarur shartlandandir.