N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

Tayanch tushunchalar:
Avtonom nutq, 
afaziya, vepbal, identifikatsiya, ichki nutq, kommunkatsiya, 
monologik nutq, muloqot, nizo, nutq, nutq madaniyati, pantomimika, pedagogik 
muloqot, refleksiya, resipient, empatiya.
M uloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida 
insonlar tabiatini o ‘zlashtirish va o ‘z individual ehtiyojlarini qondirish uchun 
birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo'ladilar. M uloqot jarayonida inson xulq- 
atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning ichiga 
kiradi. Shaxsmng tafakkuri. olanmi va o'zining obrazini tahlil qilish hamda baholash 
qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi.
M uloqot 
tushunchasim 
kom m unikatsiya 
tushunchasidan 
farqlash 
lozim. 
Koimnunikatsiya-tirik 
va o 'lik tabiatdagi tizimlar o ‘rtasida axborot almashinuvini 
anglatadi. Hayvonlar o'rtasidagi 
signallar almashinuvi, insonning texmk vositalar 
bilan aloqa qilishi, bulam ing barchasi kom m um katsiyaga misol bo'ladi. M uloqot faqat 
insonlar o 'rtasida amalga oshirilishi mumkin. M uloqotning inson hayotidagi 
ahamiyati beqiyosdir. Inson bolasi aynan boshqalar bilan muloqotda, munosabatda 
bo'lish jarayonida shaxsga aylanib boradi. M uloqot orqali inson ijtimoiy tajriba va 
madaniyatni egallab boradi. Yangi tug'ilgan inson boshqalar bilan m uloqotda b o lis h
im kom yatidan mahrum bo‘lsa, u hech qachon shaxsga aylana olmaydi, y a ’ni u o ‘z 
psixik taraqqiyoti bo'yicha orqada qolib ketadi. Zero, inson psixik taraqqiyoti 
muloqotdan boshlanadi.
M uloqotning kom m unikativ tomoni
K om m unikativ jarayonda qo ‘llaniladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Ular 
verbal kom m unikatsiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan bogMiq bollmaydigan 
belgilar orqali) kommum katsiyadir.
Verbal kom m unikatsiya. 
Inson nutqi belgilar tizimi sifatida qoMlaniladi. Nutq -
inson tom om dan qoMlaniladigan tovush signallari yoki yozm a belgilardan iborat 
bo‘lib, ular orqali muloqotdan olingan nia’lumot qayta ishlanadi, saqlanadi va 
uzatiladi. U jarayon til orqali am alga oshinladi. Til so"z belgilari tizimi bo‘hb, u 
muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli bo‘lib yuzaga keladi.
Til 
- 
muomala 
vositasidir. 
Til 
muomalaga 
kirishuvchilar 
o'rtasidagi 
kom m unikatsiyani ta'm inlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni qabul qiluvchi 
ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul 
qiluvchi (resipient) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir- 
birim to 'g 'n tushunolmaydi. 
Axborot almashish 
muomala qatnashuvchilariga 
tushunarli belgi va mazmunga ega bo'lishi kerak. Til so ‘z belgilari yig'indisidan
24

---

iboratdir. S o i l i n g m a’nosi uning mazmuniy tomonidir. Har bir alohida odam nmg 
harakatlari va faoliyatlarini boshqa odam nmg harakati va faoliyatlarini 3 ta m uhim
onnl belgilaydi
Birinchidan,
butun insoniyatning yoki bir m uncha tor doiradagi kishilar 
jam oasining ijtimoiy-tarixiy tajribasini belgi laydi. 
Ikkinchidan
, 
har 
bir 
alohida 
odam nm g ish-harakati va faoliyatini ko'pincha ijtimoiy qiymatga ega bo'lm agan o'zga 
kishilam ing bevosita tajribalarini 
belgilaydi Masalan, men oshxona tomon yo'l 
olaman. Y o'lda o 'rto g 'im uchrab menga: «oshxona yopilgan», deydi.
U chinchidan
, har bir alohida odam nm g ish-harakatlari va faoliyatlarini har bir 
ayrim kishilarning shaxsiv tajnbasi belgilaydi. Odam nm g «shaxsiy» o 'z individual 
tajnbasi 
boshqa kishilarning tajnbalari 
va 
ijtimoiy 
tajnbaning o 'ziga 
xos 
aralashm asidan iborat.
Noverbal kom m unikatsiyaga belgilam ing optik-kinetik tizimi kinb, ularga jestlar 
(qo‘l harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pantom im ika (qo'l, 
oyoq, tana 
harakatlari) kiradi.