O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Mavzu: Leksikalogiyaning predmeti va vazifalari. 
Reja: 
1. Leksikologiya predmeti haqida tushuncha. 
2. So`z va uning ma’nolari. 
3. O`z va ko`chma ma’noli so`zlar. 
4. Ma’no ko`chish yo`llari. 
5. So`z ma’nolarining o`zgaruvchanligi. 
6. So`zlarning ma’no munosabatiga ko`ra turlari. 
7. Bir ma’noli va ko`p ma’noli so`zlar. 
LEKSIKOLOGIYA HAQIDA TUSHUNCHA 
Leksikologiya grekcha: -leksikos -so`z va logos-ta’limot; so`z haqida talimot 
demakdir. 
Tilshunoslikning leksik birliklarini o`rganuvchi sohasiga leksikologiya deyiladi. 
Tildagi so`zlarning jami leksika (lug`at sostavi)ni tashkil etadi. Leksika atamasi ayrim shaxs 
yoki asarga nisbatan ham ishlatiladi. Masalan: H.Olimjon leksikasi, Navoiy romani 
leksikasi. 
Leksikologiyada so`zning semantik tarkibi, so`zlarning shakl va ma’no munosabatiga 
ko`ra turlari, lug`at sostavidagi aktiv va passiv so`zlar, tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi, 
so`zlarning ekspressiv-uslubiy xususiyatlari va hokazolar o`rganiladi. Leksikologiya dastlab 
ikki turga bo`linadi: 
1.Umumiy leksikologiya-qardosh yoki noqardosh til bo`lishidan qat’iy nazar, 
umuman, inson tili so`z boyligini tekshiradi. 
2.Xususiy leksikologiya-aniq bir tilning so`z boyligini o`rganadi 
Leksikologiyaning bu ikki tarmog`i o`zaro bog`langan holda ish ko`radi. 
Tilning lug`at sostavi asosan ikki xil yo`l bilan tekshiriladi. Shunga ko`ra 
leksikologiya ikki tarmoqqa ajraladi: 1) sinxronik (hozirgi); 2) diaxronik (tarixiy) 
leksikologiya. Lug`at sostavini tekshirishda bu ikki xil usulni qo`shib olib borish 
ahamiyatlidir. 
Leksikologiyada 3 tarkibiy qism o`zaro zich bog`langan bo`ladi: 

---

45 
1.Leksika-so`z yoki lug`at sostavi; 
2.Semantika-so`zning ma’nosi; 
3Etimologiya-so`zning kelib chiqishi. 
Masalan: kitob-so`z. O`quv quroli, arabcha; ishchi-so`z, shaxs oti, yasama, ish 
so`zidan hosil qilingan. 
Hozirgi kunda leksikologiya bo`limida semasiologiya, etimologiya, onomasiologiya 
(marosim), antroponimiya, gidronimiya, toponimiya, oronimiya, giponimiya, graduonimiya,