O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

1. Umumiy fonetika. 
Fonetikaning bu turi barcha tillarning tovush tomoni uchun 
umumiy bo`lgan qonuniyatlar va hodisalar bilan tanishtiradi. Masalan, barcha tillarda 
fonetik birliklarning fizik-akustik tabiati, anatomik-fiziologik (biologik) asosi va lingvistik-
funksional jihatlari bor; barcha tillarda nutq tovushlari fonema tiplariga birlashadi, barcha 
tillarda fonemalar fonologik oppozitsiyalar (ziddiyatlar) va korrelyatsiyalarni yuzaga 
keltiradi, shular orqali fonologik sistemalar shakllanadi. Tilning strukturaviy va sistemaviy 
xususiyatiga xos bo`lgan bunday nazariy masalalarni ko`rish umumiy fonetika predmeti 
sanaladi. 
2. Xususiy fonetika.
Fonetikaning bu turi konkret bir tilning fonetik tizimi haqida 
ma’lumot beradi: o`zbek tili fonetikasi, rus tili fonetikasi, ingliz tili fonetikasi kabi. 
Xususiy fonetika ayrim olingan bir tilning fonetik tizimini o`rganishda umumiy 
fonetika xulosalariga, shuningdek, fonetikaning boshqa turlarida to`plangan tajribalarga 
tayanadi.
Uning quyidagi ikki turi bor: 

---

19 
a) 
tavsifiy fonetika
. Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik 
hodisalar va faktlar statik holatda (shu tilning oldingi tarixiy taraqqiyoti bilan bog`lanmay) 
o`rganiladi. Xususan, "Hozirgi o`zbek adabiy tili fonetikasi" ham aslida tavsifiy fonetikadir, 
chunki unda o`zbek tilining fonetik tizimi, bu tizimda mavjud bo`lgan fonetik faktlar (unli 
va undosh tovushlarning miqdor va sifat belgilari, tasnifi, urg`u, bo`g`in va hokazolar) 
hozirgi o`zbek tilida qanday bo`lsa, shundayligicha (tarixiy jarayon va faktlarga 
bog`lanmay) o`rganiladi. 
Hozirgi o`zbek adabiy tilining tavsifiy fonetikasi "Hozirgi o`zbek adabiy tili" kursi 
bo`yicha nashr etilgan ko`pchilik darsliklarda, shuningdek, "Узбекский язык" 
(Решетов В.В., 1959 г.), "Основыфонетикииграмматикиузбекскогоязыка " (Решетов 
В.В., 1965 г.), "Общая характеристика особенностей узбекского вокализма" (Решетов 
В.В., 1949 г.), "Фонетическая система узбекского литературного языка" АДД 
(Махмудов A., 1980 г.), "Hozirgi o`zbek adabiy tili" dan metodik ko`rsatmalar va 
konspektiv kurs: fonetika, orfoepiya, grafika va orfografiya (Tursunova T., Jamolxonov H., 
1981y.), "O`zbek tili fonetikasi" (Mirtojiyev M.M., 1991y., 1-nashri; 1998y., 2-nashri), 
"Hozirgi o`zbek adabiy tili". Ma’ruzalar matni (Jamolxonov H.,2000 y.) kabi ishlarda hamda 
"Сочетание гласных и согласных в современном узбекском литературном языке" (И. 
Ишаев, 1985 г.), "Редукция гласных в узбекском языке: тип, функция, 
программирование" (С. Атамирзаева, Х. Йулдашева, Д. Маматов, 1985 г.) kabi 
maqolalarda bayon etilgan; 
b) 
tarixiy fonetika
. Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik 
hodisalar va faktlar shu tilning uzoq tarixiy taraqqiyoti bilan bog`lab o`rganiladi, shu asosda 
muayyan tilning fonetik- fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o`zgarishlar (divergensiya, 
konvergensiya faktlari, fonologik tizimdagi eskirish va yangilanish jarayonlari) aniqlanadi. 
Shunga ko`ra u 
diaxron fonetika
deb ham yuritiladi.