O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

-emas to‘liqsiz fe’li
faqatgina 
–gan
qo‘shimchali sifatdosh va 
-moqchi
affiksli 
maqsad maylidagi fe’llarning bo‘lishsiz shaklini yasash uchun qo‘llanadi: 
ketgan emas, 
ketmoqchi emas 
kabi. Shuningdek, emasyordamida qiyoslanayotgan ikki harakat-
hodisadan sifatdosh, ravishdosh yoki harakat nomi hamda narsa, belgi, miqdor kabilarning 
inkorini ifodalashda ham foydalaniladi: 
o‘qib emas, yozib kelish kerak; qarashi emas, 
kulishi chiroyli;behi emas, olma; katta emas, kichik; o‘nta emas, to‘qqizta.
yo‘q so‘zi
faqatgina 
–gan// -yotgan
qo‘shimchali sifatdoshning bo‘lishsiz shaklini 
yasash uchungina qo‘llaniladi: 
'yozgani yo‘q., borayotgani yo‘q. 
Bu fe’llarning 
yuq 
so‘zi 
yordamida yasaluvchi inkor shaklida shaxs-son ko‘rsatkichlari fe’lning o‘ziga qo‘shiladi: 
yozganim yo‘q, borganing yo‘q, kabi.
na yordamchisi
vositasida harakatning inkori alohida ta’kid bilan ifodalanadi. 
Bunda fe’llar bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanishi mumkin. Fe’lning o‘zi bo‘lishsiz 
shaklda qo‘llanganda, 
na 
yordamchisi bog‘lovchi vazifasini bajaradi va ma’noni 
kuchaytirish-ga xizmat qiladi: 
Na o‘qidi, na yozdi
.
Bo‘lishsizlik ma’nosining ifodalanishida ohangning ham alohida o‘rni bor. Bunday 
hollarda inkor shakli bo‘lsa, tasdiq ma’nosi, tasdiq shakli bo‘lsa, inkor ma’nosi anglashiladi: 
Bu bosh bevafo dunyoda nimalarni ko‘rmadi deysiz.(tasdiq).Ketasiz-a, ketasiz,... sizni bu 
yerdan ketkizarmidik (inkor).
5-§. Mayl kategoriyasi
. Ish harakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi fe’l shakli 
mayl deyiladi. Fe’l mallari harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, grammatik zamon, 
grammatik shaxs bilan uzviy bog‘lanadi. Bu uch hodisa fe’lning gapda kesimlik vazifasidan 
kelib chiqadi. O‘zbek tilida fe’l mayllarining to‘rt turi bor: 1) xabar mayli, 2) buruq-istak 
mayli, 3) shart mayli, 4) maqsad mayli. 
1. Xabar mayli
. Ish-harakatning uch zamondan birida bajarilish va bajarilimaganligini 
ifodalaydi. Xabar maylining maxsus grammatik ko‘rsatkichi yo‘q. U fe’lga uchala zamon va 
shaxs-son affikslarini qo‘shib tuslash orqali shakllanadi. Masalan: 
o‘qidim, o‘qiding, o‘qidi, 
o‘qiganman, o‘qigansan, o‘qigan, o‘qimoqchiman, o‘qimoqchisan, o‘qimoqchi.
Xabar 
maylidagi fe’lning asosiy sintaktik vazifasi gapda kesim bo‘lib kelishdir.