O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

3-§. Fe’l shakllarining garammatik kategoriyaga munosa-bati
. Fe’l shakllari 
fe’lning ma’lum bir grammatik kategoriyasiga xos shakllar tizimini hosil qilish xususiyatiga 
ega yoki ega emasligiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1) kategorial; 2) nokategorial 
(vazifadosh) shakl. 
Kategoriyal shakl, fe’lning ma’lum bir kategoriyasiga xos grammatik ma’nolarni 
ifodalaydi. Masalan, daraja, mayl, zamon va shaxs-son kategoriyalariga xos shakllar ana 
shunday fe’llardir.
 
Fe’lning biron-bir grammatik kategoriyasiga xos bo‘lmay, turli modal ma’nolar ifodalash 
yoki boshqa vazifalarni bajarish uchun qo‘lla-nuvchi shakllari vazifadosh, ya’ni nokategorial 
shakllardir. Masalan, harakatning takroriyligi, kuchsizligini bildiruvchi 
turtkila, kulimsira 
kabilar, shuningdek, sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi kabilar fe’lning vazifadosh 
shakllaridandir. 
13.2. Fe’lning grammatik kategoriyalari. 
Hozirgi 
o‘zbek 
adabiy 
tilida 
fe’lga 
xos 
grammatik 
kategoriyalar qo‘yidagilar: 1) nisbat kategoriyasi; 2) bo‘lishli 
va bo‘lishsizlik kategoriyasi; 3) mayl kategoriyasi; 4) zamon 
kategoriyasi; 5) shaxs-son kategoriyasi. 
2-§. Nisbat kategoriyasi
. Fe’ldan anglashilgan harakatning bajaruvchi va 
bajariladigan harakat o‘rtasidagi munosabatining ifodala-nishi fe’l nisbati deyiladi. 
Masalan: 
Sobir akasidan kelgan xatni Alisherga o‘qitdi 
gapida 
Sobir
ega, 
Alisherga
to‘ldiruvchidir. Ushbu gapda asosiy harakat bajaruvchi 
Alisher
, ya’ni to‘ldiruvchi bo‘lib, 
Sobir
, ya’ni ega harakat bajarilishida vosita bo‘lgan shaxs xolos. Jumladagi ikki bajaruvchi 
orasidagi harakat bajarish bilan bog‘liq ana shunday munosabat fe’lning nisbat shakli orqali 
ifodalanadi: 
o‘qi+t+di
. Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi affikslar vositasida ifodalanadi. 
Bu affikslar fe’lning lug‘aviy ma’nosini batamom yangilamay, unga qo‘shimcha ma’no 
bo‘yog‘i qo‘shadi. Qiyoslang: 
yuv+(di)-yuv+in+(di) - yuv+il+(di) - yuv+ish+(di) – 
yuv+dir+(di)
. Ba’zi fe’llarga nisbat qo‘shimchalari birdan ortiq qo‘shilib kelishi ham 
mumkin: 
yoz+dir+il+di, beza+n+tir+ish+di.
Bunday holda fe’l nisbati oxirgi nisbat 
qo‘shimchasiga qarab belgilanadi. Fe’l nisbatlarning quyidagicha beshta turi bor: 
1. Aniq nisbat
. Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs yoki narsa tomonidan bajarilganini 
yoki bajarilmaganini ifodalaydi. To‘ldiruvchi esa harakatning obyekti bo‘ladi. Aniq nisbat maxsus
affiksga ega emas: 
o‘qidi, yozdi, kutdi 
kabi sof fe’llar ana shu nisbatdadir.