Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Tayanch so'zlar va tushunchalar
1. Illuziya 
— borliqning noto'g'ri idrok etilishidir.
2. 
Idrokning konstantligi 
— idrok sharoiti o'zgarsada, idrok qili- 
nayotgan narsalarning nisbatan o'zgarmasligi tushuniladi.
13.3. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning
xotira xususiyatlari
Xotira, xotirot, esda saqlash, esga tushirish, unutish... bu so'zlar, 
jum lalar m ohiyatining inson hayotida tutgan o 'rn in i, ahamiyati- 
ni oddiy tilda, bir og'iz so'z bilan tushuntirib bo'lmas, negaki, bu 
masalani, xotira deb atalmish — fenom enni oddiy tushuntirish bilan 
maqsadga erishib bo'lmaydi. Bu m u a m m o atrofida buyuk shaxslar 
necha bor qalam tebratganlar, tebratm oqdalar va yana uzoq vaqtlar 
qalam tebratishlari haqiqat. Qaysi bir alloma, «xotiradan ajralgan 
inson abadiy «chaqaloqdir» degan, qaysi bir d o nishm a nd esa xoti­
rani «oppoq taxtaga» qiyoslagan, yana bir ruhiyat mutaxassisi esa, 
xotirani «ruhiyatning ustuni» deb ta ’riflagan. Ko'rinib turibdiki, 
xotira oddiy, sodda, yuzaki, ikkinchi darajali ruhiy jarayon emas 
ekan. Shu bois, bu masalaga jiddiy yondashish talab etiladi. Xotira 
keng qamrovli m uam m olar, jarayonlar qatoriga kiritilar ekan, de- 
m ak, uni o'rganish, talqin etish va u haqda m a ’lum m ushohada 
qilishning o'zi oson kechmaydi. Xotiraga turli tom on lard an yon- 
dashib o'rganish maqsadga muvofiq deb bilamiz. X otiraning tu r­
lari, jarayonlari mavjud. Shuni e’tirof etm oq joizki, xotira ha m turli 
manbalarda turli ko'rinishlarda, shakllarda, xususiyatlarda bayon 
etiladi. Xotirani turlarga bo'lish masalasini osonlashtirish maqsa- 
dida «nimani eslash, qanday eslash va qancha muddatga eslashga» 
ko'ra xotirani turlarga bo'lsak, o'quvchida, o'rganuvchida yaxlit va 
bir butun tushuncha paydo bo'ladi, deb um id qilamiz.
D e m ak, xotira n im a eslanishiga ko'ra: harakat, hissiy, obrazli 
va so'zli turlarga bo 'linadi. Qanday eslanishiga ko'ra, xohlabm i,
228

---

tas o d ifa n m i, de m a k iro d a n in g aralashuviga ko'ra ixtiyoriy va ix­
tiyorsiz turlarga ajratiladi. M a te ria ln in g q a n c h a m ud datg a es­
lanishiga ko'ra esa: qisqa m u ddatli, uzoq m u d d atli va operativ 
xotira turlariga bo'linadi. Xotira haqida u m u m iy m a ’lum otlarn i 
berdik. E ndi esa ko'rish qobiliyati buzilgan bola va katta kishilarda 
xotira q a n d a y kechadi, rivojlanadi? O 'ziga xos to m o n la ri qanday? 
K am ch ilik , yetishm ovchiliklarni qay y o 'sinda to 'g 'rila sh , korreksi­
yalash m u m k in lig i haqida m ulohaza y u rita m iz. Ta’kidlanishicha, 
inson b ilim la rn in g 80% qism ini ko'rish a ’zosi orqali olar ekan. 
Q olg an larini esa eshitish va boshqa sezgi a ’z o la rim iz orqali qabul 
qilar e k a n m iz . Ko'rlik m u a m m o s in in g n a q a d a r jiddiyligi shun- 
d an k o 'rin ib turadi. X otira — eslash, esda olib qolish, unutish, 
bilish, qayta esga tu sh irish jarayonlari k ish in in g ijtimoiy m e h ­
nat faoliyatining asosini tash kil etadi. M axsus psixologiya fanida 
qilin g an va qilinayotgan ta d q iq o tla rn in g ko'rsatishicha, ko'rlarda 
xotira n o rm a l ko'ruvchi shaxslar xotirasidan nafaqat hajmi jih a ti- 
da n, balki o'ziga xos ko'rin ishlari, rivojlanish xususiyatlari bilan 
ham ajralib t u ra r ekan. K o'rish a n a liz a to rin in g zara rla nishi shartli 
b o ^ 'la n is h la rn in g yuzaga kelishiga, differensirlashishiga xalaqit 
berar ekan. B u n in g uch u n ko'p hajmli m u sta h k a m la s h ishlari olib 
borish talab etiladi. D e m a k , ko'rlik nuqsoni q o'zg'alish va to rm o z ­
lanish deb n o m la n g a n asab jara y o n la rin in g m utanosibligini h am
bu z a r ekan. B u n in g oqibatida, xotira tezligi pasayadi. Olib borilgan 
tad qiq o tla r bu toifa b o lala rning m ateriallarni eslab qolishlari kam 
sam aradorligi bilan iz o h la n a r ekan. Bu bolalar xotirasi nafaqat 
hajmi jih a tid a n , balki eslanayotgan m ate ria ln i tu s h u n ib eslashlari 
h am b uzilar ekan. M a ’lu m ki tu sh u n ib eslash yoki m antiqiy eslash 
idrok jarayoni bilan uzviy bog'liq. D e m a k , eslab qoluvchi shaxs 
m aterialni ko'rm ag ach uni to'la, atroflicha idrok eta olmaydi. Bu 
yog'i esa barchaga m a ’lum. To'la idrok e tilm a g a n narsa va h o d isa ­
lar tu sh u n ib qabul qilin m a g a c h , uzoq m u d d at eslab qolinm aydi. 
B unin g oqibatida, «zanjir reaksiyasi» kabi bola ta fa k k u rin i t a s h ­
kil etuvchi tahlil, tasnif, u m u m lash tirish , ... ja ra y o n la r yuzaki, 
sam arasiz am alga oshadi. B u n in g oqibatida esa yana yuqoridagi 
ka m c h ilik fikrlash kam chilik lari yuz beradi. N o r m a l bolalarda 
m a 'lu m k i, berilayotgan m a te ria lla rn in g b o lalar to m o n id a n boshi
229

---

va oxiri yaxshi o'zlashtiriladi. Ko'rish nuqsoni bor bolalarda bu 
holat boshqacha namoyon bo 'lar ekan. Ya’ni, bu bolalar berila- 
yotgan m ateriallarn ing b oshlang'ich qismini yaxlit o'zlashtirib, 
tez charchashlari oqibatida oxirida berilayotgan m ateriallarni qi­
yin yoki kam o'zlashtirar ekanlar. Shu narsa diqqatga sazovorki, 
ko'r va zaif ko'ruvchi bolalar xotira hajmida, eslab qolish tezligida, 
m exanik xotira va mantiqiy xotira jarayonlari bo'y icha bir-biridan 
keskin farq qilar ekanlar.
Individual farqlar turli xil sabablar oqibati bo'lishi m um kin. 
Bunga nuqson darajasi, yuz bergan vaqti, asab tizimi xususiyat­
lari, aqliy taraqqiyot darajasi, sezgilar, tajriba va boshqa sabablar 
kiradi. Bu kabi k am chiliklar bo'lishiga qaram asdan ko'r va zaif 
ko'ruvchi bolalarda xotira jarayonlarining kechishi, taraqqiyo- 
ti normal ko'ruvchi bolalar xotira qonuniyatlari bo'yicha amalga 
oshishi aniqlangan. Tadqiqotchilar ko'r bolalar xotira jarayonlari­
ning sekin rivojlanishini, bu bolalardagi k o'rgazm a-harakat tajri- 
balarining kamligini, u larning tez charchashlari, h a m d a bu toifa 
bolalarni o'qitish ishlarining yuqori darajada takom illashm ag an- 
ligi bilan bog'laydilar. Bu bolalarda xotira hajm ining kamligi, 
sekin eslab qolish, tez esdan chiqarish holatlari bevosita ko'rlik 
oqibati bo 'lm asd an, balki nuqson asosida bola ruhiyatida yuz b e ­
radigan chetga chiqishlar natijasidir. K o'r bolalar xotira jarayon- 
larini o'rganish asosan ular tasavvurini o'rganish orqali amalga 
oshirilgan. Q ator tadqiqot natijalarining ko'rsatishicha, ko'r va zaif 
ko'ruvchi bolalar xotirasi ustida m u n ta z am m ashqlar olib boril- 
masa, ular xotirasi pasayib borishga moyil ekan. Hatto, 1—3 oylik 
vaqt oraliqlari ham salbiy t a ’sir etar ekan. Egallangan m ateriallarni 
tez esdan chiqarishga sabab bo'luvchi o m illardan yana biri bu tak- 
rorlashlarning yetarli emasligidan ham yuz berar ekan. Bu borada
F.N. Shemyakin tadqiqotlari e ’tiborlidir.
M a ’lumki, tasavvurlarning saqlanishi ko'rish o'tkirligiga ham
bog'liq. K o'r va zaif ko'ruvchilarni ko'rgazm a-harakat tarzda o'qitish 
xotira jarayonlariga b irm uncha ijobiy ta ’sir etar ekan. Ko'rlar t o ­
m onidan narsalarni bilish normal bolalarga qaraganda birm uncha 
sekin, h a m d a to'la bo'lmaydi. Bu toifa bolalarga xos narsalardan 
yana bir tom oni, ular narsalarni o'ziga xos xususiyatlar bilan bilib
230

---

olar ekanlar. Bu bolalar egallangan m ateriallarning bir qism inigina 
esga tushira olar ekanlar. Bu bolalar oliy asab tizim larida to rm o z la ­
nish jarayonlarining ustunligi oqibatida h am , egallangan bilimlarini 
qayta esga tushirishda m a ’lum qiyinchiliklar sezar ekanlar. Shu bois 
bo'lsa kerak, bu toifa bolalarda reminissensiya (oldin unutilgan deb 
hisoblangan m ateriallarning keyin esga tushishi) normal ko'ruvchi 
bolalardan ko'proq uchraydi. K o'r bolalar xotirasining holati beri- 
layotgan m ateriallarning sifat va m azm u n iga h a m bog'liqdir. K o'r 
va zaif ko'ruvchi shaxslarda xotiraning barcha turlari (so'z-mantiq 
obrazli, hissiy) va harakatni m axsus ta ’lim -tarbiya orqali sh a k lla n ­
tirish, rivojlantirish m u m k in .
llgari idrok qilingan narsa va ho d isalarn i o n g im iz d a qayta 
gavdalanishini tasavv u r qilam iz. Xotira ilgari idrok qilingan, a m m o
hozir ko'z o 'n g im iz d a m avjud b o 'lm a g a n n a rs a la rn in g obrazlarini 
ko'z o 'n g im iz d a m aqsad qilib qo'y a m iz . M asalan: ertaklar, ro m a n - 
lar, u m u m a n biror asarn i o 'q iy o tg a n im izd a undagi q a h ra m o n la r -
ning ko'z o 'n g im iz d a gavdalanishi xayoliy tasavvurdir.