Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Em otsional rivojlanish xususiyatlari
M a ’lumki, aqli zaif o ‘quvchilarning asosiy kontingentini ota- 
onasiz, to'liq oilaga ega bo'lm agan bolalar tashkil etadi. Bunday 
bola o ‘z oilasi bilan to ‘liq m u lo qo td an m a h r u m bo'ladi, bu uning 
shaxsi shakllanishiga salbiy ta’sir ko'rsatadi.
Kech tashxis qo'yish, maxsus bog 'ch alarn ing noto'liq tizimi, 
ichki oilaviy m urakkabliklar qator qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. 
Bu aqli z a if bolaning atrofdagi kattalar va tengdoshlari bilan m ulo- 
qotiga h a m o'z t a ’sirini ko'rsatadi.
Inson shaxsi ijtimoiy-tarixiy rivojlanish mevasidir. U atrof-muhit 
bilan aloqadorlikdagi bir qancha m unosabatlar jarayonida shakl- 
lanadi. Aqli zaif bola shaxsi aqliy to'liqsizlik hisobiga o'ziga xos 
shart-sharoitni talab etadi.
Shaxsning ko'p qirrali jih atlaridan biri emotsiyalardir, u ha r qan- 
day insoniy faollikka ijobiy t a ’sir ko'rsatadi. L.S. Vigotskiy intellek- 
tual va emotsional doiraning o'zaro munosabati va ichki birligini 
e ’tiro f etadi va aqli zaiflikda norm aga qaraganda intellekt va affekt 
o'rtasidagi aloqa o'ziga xos bo'ladi, deb t a ’kidlaydi.
Aqli zaif bolada emotsiyaning yuzaga kelishi uning yoshi, kamchi- 
likning chuqurligi va o'ziga xosligi ijtimoiy muhitga bog'liq bo'ladi. 
Bog'cha ypshidagi bolalar maqtov, m a ’qullash, erkalashga moyil 
bo'ladi. Erkalash va qo'pol intonatsiyani ajratadilar. O 'z munosaba- 
tini ular insonlarga yaqinlashish, jilmayish bilan bayon etadilar.
Bolalar kattalar bilan qiziqib o'ynaydilar va shunga mos ovoz 
chiqaradilar. M asalan, bola m ash in a n i o 'ynaganda «bi-bi» deb ovoz 
chiqaradi.
K atta bog'cha yoshidagi bolalar atrofdagi sharoitni adekvat 
tushunadilar. U la r kichik yoshdagi bolalarga nisbatan nutqga ega 
bo'ladilar, o'z emotsiyalarini baqiriq yoki xulq-atvori bilan bayon 
etadilar. Bu bolalar qiziqish bilan sodda m atn larn i eshitadilar. M i- 
mika, imo-ishoralar, so'zlar orqali m atn qah ram on larig a o'zlarining 
ijobiy yoki salbiy m unosabatlarini hayon etadilar. Odatda, bu bola­
lar o'z yaqinlari va o'rtoqlarini yaxshi ko'radilar.
N u q s o n n in g klinik xarakteriga ko'ra bog'cha yoshidagi bolalar 
o'z emotsiyalarini ko'rsatib, o'z larini turlicha tutadilar. U larning
6i

---

harakatlari q a t’iy, emotsional, reaksiyalari yuzaki bo'ladi. G 'azab, 
xafagarchilik, g'am impulsiv namoyon bo'ladi va o'zi tom o nid an 
nazorat etilmaydi.
Aqli zaif bog'cha yoshidagi bolalarda emotsiyalarini rivojlanti­
rish, ular hayotini, maxsus pedagogik ta ’sir ko'rsatish asosida a m a l­
ga oshiriladi. Aqli zaif bolalarda emotsional doirani rivojlantirish 
tashqi shart-sharoitlarga bog'liq bo'ladi. Bu maxsus ta ’lim va bolalar 
hayotini to'g'ri rejalashtirishdir. Bunday o'quvchilarga g'am , alam, 
xafagarchilik va xursandchilikning impulsiv ko'rinishlari xosdir. Bu 
holatlar ta ’lim-tarbiya jarayonida silliqlashadi, bolalarda ijtimoiy 
adaptatsiya uchun zarur xulq-atvor shakllanadi.
Aqli zaif o'quvchilar asosan kichik yoshdagi o'quvchilar rasmda 
tasvirlangan personajlarning emotsional holatini tushunmaydilar. 
Bu o'quvchilar rasm personajlarining harakatlari va imo-ishorala- 
rini noto'g'ri qiyoslaydilar, noaniq, ba’zan noto'g'ri tasavvurga ega 
bo'ladilar (E.A. Yevlaxova). Maxsus m aktab o'quvchilari ijtimoiy- 
m a ’naviy xarakterdagi m urakkab tuyg'ularni, nozik hislarni tu s h u n ­
maydilar. Lekin xursandchilik yoki g'am , xafagarchilik tuyg'ularini 
to'g'ri tushunadilar va nomlaydilar.
M a x su s m a k ta b ta ’lim sharoitin ing b irin ch iyillarid ao'q uv chilard a 
embrional dezoptatsiyaga moyillik kuzatiladi, bu ayni kategoriyadagi 
bolalarni t a ’limga emotsional va shaxsiy tayyor emasligidan dalolat 
beradi. Yuqori sinflarda ular ijtimoiy moslashuvda muvaffaqiyatlar- 
ga erishadilar. Bu ularning oiladagi, maktabdagi xulqida namoyon 
bo'ladi. Aqli zaif o'sm irlar turli jam oalarda muloqotga kirishadilar. 
Bu maxsus t a ’lim jarayonida aqli zaif o'quvchilarning emotsional 
rivojlanishida ijobiy o'zgarishlar ro'y berishidan dalolat beradi.
Aqli zaif bolalarning hissiy-irodaviy doirasi rivojlanishning 
boshlang'ich bosqichlari bo'ladi. Uning shakllanishi nutqning paydo 
bo'lishi bilan bog'liqdir. Lekin xulqni nazorat qilish m alakasining 
shakllanishi aqli zaif bolalarda m a ’lum murakkablikka ega. Oli­
gofren maktabgacha yoshidagi bolalar o'z xulqini, xohishini nazorat 
qila olmaydi. Aqli zaif bolalar uchun xulq-atvorning buzilishi ham
xosdir. Ularda o'quv, o'yin, m ehnat faoliyatida motivatsiyaning past 
darajadaligi, ichki his-tuyg'ularning zaifligi, o'z xatti-harakatlariga 
javobgarlik hissi yo'qligi namoyon bo'ladi.
62
N

---

Maxsus maktabdagi t a ’lim jarayonida aqli zaif o'quvchilarning 
irodaviy regulatsiyasi rivojlantiriladi; o'z impulsiv reaksiyalarini 
boshqarish va shart-sharoit talablariga bo'ysunish malakasi shaklla- 
nadi (M .G . Sarsidze). Korreksion yo'naltirilgan ta ’lim t a ’siri ostida 
shakllanuvchi irodaviy faollik m a ’lum darajada bu turdagi bolalar­
ning aqliy, nutqiy va shaxsiy rivojlanishiga ijobiy t a ’sir ko'rsatadi.
Diqqat hajmi, uning q a t ’iyligi ortadi, xotira doirasi kengayadi, 
uning samaradorligi oshadi, o'z navbatida tafakkur, nutq, xotirani 
rivojlantirish oligofren o'q uvchilar shaxsining irodaviy xususiyatlari 
shakllanishiga ijobiy t a ’sir ko'rsatadi. Kichik yoshdan yuqori m ak­
tab yoshigacha aqli zaif bolalarda ixtiyoriy ruhiy jarayonlarning ix­
tiyoriy rivojlanishi kuzatiladi.