Монография "Mahalla va Oila" нашриёти Тошкент 2021

Араб-форс тилларидаги тарихий ва географик асарлар. 
Уструшонанинг илк ўрта асрлар тарихини ёритувчи манба 
сифатида араб ва форс тилидаги тарихий ва географик асарлар 
ўзига хос ўрин тутиб, улар орқали исломдан олдинги даврларда 
воҳанинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва этномаданий аҳволи 
қандай бўлгани борасида бирмунча тасаввурга эга бўлиш 
мумкин эга. Улар орасида Абу Жаъфар ат­Табарийнинг «Тарих 
ар­русул ва­л­мулук» (IX аср) асаридир. Бу асарга таяниб, 
Уструшона бошқарувчилари, уларнинг арабларга қарши 
кураши, воҳада араб босқинига қарши иттифоққа бошчилик 
қилган туркий хоқонлар каби масалаларни ёритиш мумкин
51
. 
Айниқса, Турк хоқонлиги даврида 
Цао
(Уструшона/Кабудон) 
ҳукмдори ўлароқ хитой йилномаларида тилга олинган 
Гэло 
пуло
(737–742) 
исмининг Табарий асарида Харабуғра 
кўринишида учраши ва улардан ҳар иккаласининг туркий 
асосда Қора­бўғра деб тикланиши диққатга сазовордир
52
. 
Кўпчилик тадқиқотчилар ушбу маълумотларга суяниб, VIII 
асрда воҳани бошқарган сулоланинг келиб чиқиши туркий 
бўлган, деб қарайдилар
53
. Турк хоқони бошчилигида 720-740 
йиллар орасида бир неча бор арабларга қарши Чоч, Фарғона, 
Суғд, Тўхористон бошқарувчилари иттифоқ тузган пайтларида 
Уструшона ҳукмдорлари ҳам фаол қатнашганидан ушбу асар 
орқали хабардормиз. Айниқса, Уструшона афшини Харабуғра 
(Қорабўғра) турк хоқони ёнида бўлиб, арабларга қарши 
курашгани борасида анчагина маълумотлар етиб келган
54
. 
IX–XII асрларда Ўрта Осиё ўлкаларига саёҳат қилган 
Масъудий, Истахрий, Ибн Ҳавқал ва Муқаддасий каби 
араб­форс географлари асосан Уструшона воҳасидаги шаҳарлар, 
рустоқлар ва бошқа аҳоли масканларининг номи, географик 
51
История ат­Табари. Избранные отрывки (Перевод с арабского В.И. Беляева. 
Дополнения к переводу О. Г. Большакова и А. Б. Халидова). – Т., 1987.
52
Смирнова О. И. Сводный каталог... – С. 425, 428; Грицина А.А. Усрушанские 
были ... – С. 43.
53
Смирнова О.И. Сводный каталог... – С. 425, 428; Грицина А.А. Усрушанские 
были ... – С. 43; Бобоёров F. Турк хоқонлигининг Мовароуннаҳрдаги бошқарув 
тизими ҳақида // O‘zbekistоn tariхi
. 
– Tошкент, 2000. – № 4. – Б. 71–79. 
54
Пардаев М.Ҳ., Ғофуров Ж.И. Уструшонанинг илк ўрта аср қишлоқ маконлари 
(ёзма ва археология манбалари асосида). – Тошкент, 2016. – Б. 302-303. 

---

~ 20 ~ 
жойлашуви ҳақида гап бориши билан бирга, айрим ўринларда 
воҳанинг бошқарув марказлари, исломдан аввалги даврларда бу 
ерда мавжуд бўлган сиёсий-маъмурий тизимга доир қисқача 
маълумотлар 
берилгани 
кўзга 
ташланади
55
. 
Улардан 
англашилича, Уструшона тоғлик ва текислик қисмларга 
бўлинган ва воҳадаги йирик шаҳарлар ва сиёсий-маъумурий 
марказ сифатида биринчи ўринда Бунжикат, кейин Зомин, 
ундан кейин эса Дизак турган.Ушбу шаҳарлар Уструшонанинг 
нисбатан текислик қисмида жойлашиб, тоғ этакларига яқин 
ҳудудларда ўрнашган бўлса, тоғлик қисмларида эса Масчо, 
Марсманда, Фарғар, Минк каби шаҳар ва йирик аҳоли 
масканлари сиёсий-маъмурий марказ вазифасини бажарган
56
.
Араб-форс географларининг асарлари, гарчи анча кейинги 
даврлар – минтақада Сомонийлар ва Қорахонийлар даврида 
Ўрта Осиё вилоят ва шаҳарлари ҳаётини акс эттирган бўлса-да, 
улардаги маълумотлардан бир қисми анча олдинги даврларга, 
айниқса, Турк хоқонлигининг сўнгги йиллари ва араб босқини 
арафасидаги воқеликларга алоқадорлиги сезилиб туради. Улар 
асосида Уструшона ҳукмдорларининг текислик ва тоғлик 
ҳудудлардаги бошқарув марказлари, қароргоҳлари, стратегик 
аҳамиятга эга қўрғон ва бошқалар тўғрисида маълумотларга эга 
бўлиш мумкин.