Монография "Mahalla va Oila" нашриёти Тошкент 2021

I БОБ. ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА УСТРУШОНА 
ТАРИХИНИНГ МАНБАШУНОСЛИГИ ВА 
ТАРИХШУНОСЛИГИ 
 
1.1.
 
Илк ўрта асрлар даври ёзма ва археологик 
манбаларида Уструшона 
Илк ўрта асрларда Уструшона Амударё – Сирдарё оралиғи 
ва унга қўшни ҳудудлардаги воҳа ҳукмдорликлари – 
мулкликлардан бири бўлиб, ўзининг географик жойлашув 
ўрнига кўра у шимолда Чоч, шимоли-шарқда Фарғона, жануб 
ва жануби-ғарбда Суғд ва жануби-шарқда Тўхористон каби 
тарихий вилоятлар билан чегарадош бўлган.Ушбу тарихий-
географик вилоят бугунги Ўзбекистоннинг Сирдарё ва Жиззах 
вилоятлари ҳамда Тожикистоннинг шимоли-ғарбий қисми 
(бугунги Суғд вилоятининг Истаравшан (собиқ Ўратепа) 
тумани) ҳудудлари ўрнида бўлган. 
Табиий-географик жойлашувига кўра Уструшона шимолдан 
Сирдарё дарёсининг ўрта оқимининг нисбатан бошланиш 
қисмида, ушбу дарёнинг жанубий ва жануби-ғарбий ҳавзасидан 
бошланиб, жанубдан Зарафшон дарёсининг юқори ҳавзасидан 
бошланувчи тарихий Суғд ўлкасига туташиб кетган муайян бир 
тарихий-географик вилоят сифатида маълумдир. Ўз ўрнида 
Уструшона воҳаси Туркистон тоғ тизмасининг ҳар бири 
алоҳида-алоҳида тоғ дараларида жойлашган кичик воҳаларга 
бўлинган. Бир қисми асосан тоғ ва тоғолди ҳудудлардан, бир 
қисми эса текислик ва даштликлардан иборат бўлиб, Мастчоҳ 
(Мастчо – Ўратепа), Бунжикат (Шаҳристон), Зомин, Парғар 
(Фалғар), Бахмал - Усманд (Усмат) каби кўпроқ тоғлик ва 
“Буюк чўл” (Мирзачўл), Ховос (Сирдарё вилояти), Жиззах, 
Ғаллаорол, Фориш сингари тоғолди ва текислик қисмлардан 
ташкил топган. Уструшона йирик дарёларга бой бўлмай, аҳоли 
тоғлардан оқиб тушувчи ўнлаб катта-кичик сойлардан 
фойдаланган. Воҳадаги нисбатан йирикроқ суғориш манбаи 
Сангзор дарёси ҳисобланган. 
Бу давр Уструшона тарихига оид маълумотлар асосан 
хитой йилномалари, қисман эса араб-форс тилларидаги тарихий 
ва географик асарларда сақланиб қолган. Шунингдек, суғдий 

---

~ 10 ~ 
тилли ҳужжатлар ва бошқа эпиграфик ёдгорликларда 
Уструшона тарихи бўйича қисқача маълумотлар учрайди. 
Бундан ташқари, қадимги Уструшонага тегишли шаҳар 
қолдиқларида археологик қазишлар давомида қўлга киритилган 
топилмалар ҳам ушбу тарихий вилоятнинг ўтмиши бўйича 
муҳим маълумотларни ўзида акс эттиради. Илк ўрта асрлар 
Уструшона тарихи “Бэй-ши”, “Суй-шу”, “Тан-шу” каби хитой 
йилномалари ва юан Цзан (629-645), Хой Чао (726) сингари 
сайёҳларнинг эсдаликлари орқали етиб келган
19
. “Цао”, 
“Суйдуйишана” номлари остида тилга олинган Уструшона 
тарихини ўрганиш учун хитой манбаларининг ўрни анча юқори 
бўлиб, улар асосида бу ернинг географик жойлашуви, иқлими, 
чегараси, 
қўшнилари, 
бошқарув 
маркази, 
сулола 
ва 
ҳукмдорлар, уларнинг исм ва унвонлари, бошқарув йиллари 
хронологияси, сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва этномаданий 
аҳволи тўғрисида бирмунча тасаввурга эга бўлиш мумкин. 
Уструшона бўйича, айниқса, унинг араб босқини 
арафасидаги сиёсий аҳволи борасидаги маълумотлар нисбатан 
кўпроқ араб-форс тилли манбаларда сақланиб қолган. Улар 
орасида Абу Жаъфар ат-Табарийнинг “Тарихи ар-русул ва-л-
мулук” асари алоҳида ажралиб туради
20
. Уструшонадаги шаҳар 
ва шунга ўхшаш йирик аҳоли масканлари бўйича нисбатан 
тўлақонли маълумотлар эса IX-XII асрларда Ўрта Осиёга 
келган Истахрий, Ибн Ҳавқал, Муқаддасий каби араб-форс 
19
Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней 
Азии в древние времена. В 3-х томах. Том II. –М. - Л.: Изд. АН СССР, 1950; 
Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов 
Орхонской экспедиции. Вып. 6. – СПб., 1903; Chavannes E. Çin yıllıklarına göre Batı 
Türkleri. Çeviri M. Koç. – İstanbul: Selenge, 2007. – 495 s.; Chavannes E. Notes 
additionelles sur les Tou-kiue (Turcs) occidentoux // T’oung Pao. – Leide, 1904. – Serie 
II. Vol. II. – P. 1–109; Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной 
Азии. – Новосибирск, 1989; Taşağıl A. Gök-Türkler. II. - Ankara, 1999; Ekrem E. 
Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. Basılmamış doktora tezi. – Hacettepe 
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. – Ankara, 2003; Хўжаев А. Фарғона тарихига 
оид маълумотлар: Қадимий ва илк ўрта аср хитой манбаларидан таржималар ва 
уларга шарҳлар. – Фарғона: “Фарғона” нашриёти, 2013; Хўжаев А., Хўжаев К. 
Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.: Маънавият, 2001. 
20
История ат­Табари. Избранные отрывки (Перевод с арабского В. И. Беляева. 
Дополнения к переводу О. Г. Большакова и А. Б. Халидова). – Т., 1987. 

---

~ 11 ~ 
географларининг маълумотларида келтирилган
21
. Шунингдек, 
муаллифи 
номаълум 
“Ҳудуд 
ул-олам” 
асарида 
ҳам 
Уструшонанинг бошқарув марказлари, шаҳар ва рустоқларига 
тегишли қимматли маълумотлар учрайди
22
. 
Суғдий тилли ёзма ёдгорликлар эса, гарчи анча қисқа 
бўлса-да, Уструшона тарихини, бу ердаги ёзув маданияти 
тарихини ўрганишда айрича аҳамиятга эга. Уструшонанинг ён 
қўшниси бўлган Панч (Панжикент) муҳитида яратилган ва 
манбашунослар томонидан “Муғ тоғи суғдий ҳужжатлари”, деб 
юритилаётган ёзма ёдгорликлар VIII асрнинг илк ўн 
йилликларига 
тегишли 
бўлиб, 
улардан 
айримларида 
Уструшонага тўғридан-тўғри ёки билвосита боғлиқ маълумотлар 
ўрин олган. Шунингдек, қадимги Уструшона ҳудудидан 
топилган ва манбашунослар томонидан “Чилҳужра суғдий ёзма 
ёдгорликлари” деб юритиладиган топилмалар ҳам бу ернинг 
маданияти ва ижтимоий ҳаёти бўйича муайян тасаввурлар 
беради
23
. 
Илк ўрта асрлар Уструшонаси тарихини ёритишда ёрдам 
берувчи манбалар орасида бу даврга тегишли сарой деворий 
расмлари, сопол ва металл буюмлар, қурол-яроғлар, 
ҳайкалчалар, уй-рузғор буюмлари, иш қуроллари ва бошқалар 
алоҳида аҳамиятга эга. Айниқса, Шаҳристон сарой деворий 
расмларидаги тасвирларга таяниб бу даврда Уструшонадаги 
маданий-маиший ҳаёт, этник аҳвол тўғрисида бирмунча 
тасаввурларга эга бўлиш мумкин
24
. Уларда кўпроқ суғдий ва 
21
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. Т. 1. М., 1963. 
С. 221-226; al-Istakhri, Abu Ishak al-Farisi. Viaeregnorum. Ed. M. J. de Goeje. BGA. 
Pars 1. – Lugduni-Batavorum: E. J. Brill, 1967; al-Moqaddasi, Abu Abdallah 
Mohammad ibn Ahmad Shamsaddin, Descriptio Imperii moslemici, ed. M.J. de Goeje, 
BGA, pars 3. Lugduni-Batavorum, 1967; «Материалы по истории киргизов и 
Киргизии». Вып. 1. – М.: Наука, 1973. 
22
Ҳудуд ул­олам (Мовароуннаҳр тавсифи). Форс тилидан таржима‚ сўз боши‚ 
изоҳлар ва жой номлари кўрсаткичи муаллифи О. Бўриев. – Т.: Ўзбекистон, 2008. – 
С.356. 
23
Лившиц В.А., Пулодов У. Хуҷҷатҳои Чилҳуҷра // Садои Шарқ, №10. – 
Душанбе, 1966; Лившиц В. А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья. 
– СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2008. 
24
Негматов Н.Н. О живописи дворца афшинов Уструшаны (предварительные 
сообщение // Советская археология, №3. – М., 1973. 

---

~ 12 ~ 
туркий элатлар вакиллари тасвири учраши ёзма манбаларда 
Уструшона аҳолисининг этник таркиби тўғрисида берилган 
маълумотларни тўлдиради
25
.
Уструшона тарихи, айниқса, бу ердаги маҳаллий сулоланинг 
келиб чиқиши, эга бўлган унвонлари каби масалаларни 
ёритишда қадимий шаҳар қолдиқларидан топилаётган 
нумизматик материаллар ҳам алоҳида ўрин тутади. VII–VIII 
асрларга тегишли суғдий ёзувли Уструшона тангалари ўзининг 
ясалиш техникаси, ҳукмдор тасвирлари, рамзий белгилар, акс 
эттирган унвонлари билан ўша даврдаги бошқа қўшни 
ҳукмдорликлардан анчагина ажралиб туради
26
.
Айтиб ўтилган турли тиллардаги ёзма манбалар ва 
археологик материаллар асосида Ғарбий Турк хоқонлиги 
даврида Уструшонанинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва 
этномаданий тарихи бўйича бирмунча тасаввурга эга бўлиш 
мумкин. Айниқса, ушбу тарихий ўлканинг қачон Турк 
хоқонлиги томонидан эгаллангани, унгача бу ерда қандай 
сиёсий жараёнлар юз берганлиги, хоқонлик Уструшонани қўлга 
киритгач қайси усул ва воситалар билан бу ерни 
бошқарганлиги, сюзерен ва вассаллик муносабатлари қай 
йўсинда олиб борилганлиги масаласида айрим тўхтамларга 
келиш мумкин. 
Шу ўринда айтиб ўтиш керак, Ғарбий Турк хоқонлиги – 
Уструшона орасидаги ўзаро сиёсий алоқалар борасида 
тўлақонли маълумот берувчи бирорта ёзма асар етиб келмаган. 
Шунга қарамай, турли тиллардаги маълумотларни бир-бирига 
солиштириб, бу борада муайян тасаввурга эга бўлиш мумкин. 
Қуйида ёзма манбаларни улар ёзилган тиллар бўйича қараб 
чиқамиз. 
25
Негматов Н.Н. Уструшана в VII – X вв. (по письменных и археологических 
источников). Автореф. дисс. канд. ист. наук. – М.-Л., 1952; Грицина А.А. 
Усрушанские были. – Т.,2000; Грицина А.А Археологические памятники 
Сырдаринской области. – Т.: «Фан», 1992; Gritsina A.A. Mamadjanova S.D., 
Mukimov R.S. Archeology, historyandarchitectureofMedievalUstrushana. – Samarkand: 
IICAS, 2014. 
26
Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. Бронза. – М., Наука, 1981. – 
C. 324-335.

---

~ 13 ~