Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

haqida tushuncha 
Barchaga ma’lumki, elektron biznes menejment va marketingi 
faqatgina yaratilgan ishlab chiqarish tuzilmasini mahsulotlarni reklama 
qilish, yetkazib berish, sotish, sitishdan so‘nggi hizmat ko‘rsatish, 
bunga jalb qilingan injener- texnik hodimlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tezkor 
boshqarishdan iboratgina bo‘lmay, balki biznes-jarayon to‘plamining 
barcha mexanizmlarini uzluksiz qayta tashkil etishni, teskari aloqani va 
ko‘zda tutilgan boshqaruv chora-tadbirlarning amalga oshirilishini 
nazorat qilib, elektron biznes jarayonlarini optimal boshqarishni ham o‘z 
ichiga oladi. Turli xil bozorlarda mustahkam o‘rin egallashga intilgan 
tashkilot va internet kompaniyalar kelgusida bajarilishi lozim bo‘lgan 
biznes-jarayonlarni o‘ziga xos ravishda rejalashtirishlari, o‘rta va uzoq 
istiqbolga mo‘ljallangan ko‘plab loyihalarni zimdan rivojlantirishlari 
kerak bo‘ladi. Zamonaviy axborot texnologiyalari, bir tomondan, xizmat 
ko‘rsatish va sotuvni boshqarish jarayonini, maqsadga muvofiq ravishda 
rejalashtirish va taktik hamda strategik bashoratni osonlashtiradi, ammo 
shu bilan birga, bu ishlarni risoladagiday amalga oshirish uchun AKT 
sohasidagi yuqori malakali kadrlar bo‘lishini ham taqozo etadi. Xuddi 
shuning uchun ham internet kompaniyalarida zamonaviy yuqori
texnik va texnologik bilimlarga ega bo‘lgan malakali kadrlarni uzluksiz 
tayyorlab borishga alohida diqqat-e’tibor qaratiladi. Elektron biznes 
bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalarda xodimlarni sifatli ravishda 
o‘qitib, ularda maqsadli soha uchun kerakli bo‘lgan malaka, ko‘nikmalar 
hosil qilish anchagina murakkab jarayondir, chunki yangi ishga 
olinayotgan injener-texnik xodimlar kerakli tajribaga ega bo‘lguncha 
ancha mablag‘lar, zaxiralar, ishchi kuchi sarfi va hozirgi paytda eng 
qimmatli resurs sifatida ko‘riladigan vaqt sarflanadi, Injener-texnik 
xodimlar elektron biznesni yangi ichki-tashqi muhitga bog‘liq ravishda 
o‘rganishlari va unga qandaydir ma’noda ko‘nikishlari lozim bo‘ladi. 
Ko‘p yillar davomida turli xildagi internet kompaniyalar to‘plagan 

---

82 
tajribaning ko‘rsatishicha, yangi tizimda kerakli deb topilgan tashkiliy-
tarkibiy o‘zgarishlarni bevosita amalga oshirish boshqaruvning axborot 
tizimi dasturiy-texnik ta’minotini yangi tashkil etilayotgan tuzilmaga 
moslashtirishdan ko‘ra osonroq kechadi. Odatda, dasturiy-texnik 
ta’minotning bu kabi qayta loyihalashtirilishi (modernizatsiyalash, 
reinjiniring) 
axborot 
texnologiyalari 
sohasida 
ishlaydigan 
mutaxassislarning bir necha muddat (oylar va ba’zida yillar) jiddiy va 
mustaqil ishlashini talab qiladi. Ushbu davrda amalga oshirilayotga 
elektron axborot tizimdan qandaydir yoki nimanidir boshqaruv vositasi 
sifatida foydalanish mumkin bo‘lmaydi. Internet kompaniya 
integratsiyalashgan boshqaruvining axborotlashgan elektron tizimida 
faoliyat yuritayotgan tashkilot uchun tizimni tarkibiy-tashkiliy jihatdan 
qayta tashkil etish boshqaruv muammosini murakkab texnik masalaga 
aylantirib yuboradi. Hozirgi davrda turli xildagi internet - kompaniyalar 
va eksklyuziv elektron savdo loyihalarini yaratish amaliyoti bir qator 
muvaffaqiyatsizliklarga uchramoqda va elektron biznes loyihalarning 
ayrim qismlarigina amalga oshmoqda va faoliyat ko‘rsatmoqda. Bir 
qancha elektron biznes loyihalari davlatning yordami yoki sponsorlar 
ko‘magi yoki subsidiyalr vositasida amalga oshib, qandaydir 
yo‘nalishlarda muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatmoqda. Mahsulot va 
xizmatlar bozorlarining pastki bo‘g‘indagi ishtirokchilarini bir-birlariga 
bog‘laydigan, ularni kompaniya iddao etayotgan yagona strategiyaga 
yo‘naltiradigan va o‘zaro yordamini ta’minlovchi innovatsion 
loyihalargina kelajakda istiqbolga ega hisoblanadi va bunday holatda, 
moliyaviy jihatdan tez o‘zgarib turadigan bozorda eng kam miqdordagi 
tavakkalchilik bilan raqobatga kirishishning real imkoniyatlari yuzaga 
keladi. Zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalari va 
kompyuter tarmoq infratuzilmasi bu kabi bog‘lanishni dasturiy-texnik 
jihatdan ta’minlab beradi. Bularga yagona hududiy yoki global to‘lov 
tizimini, huquqiy yordam va bir qator brokerlik vazifasini bajaruvchi 
kichik miqyosdagi ijrochi firmalar, tarmoq registratorlari va sifatli 
xizmat ko‘rsatishni amalga oshirib beruvchi servis markazlarining 
yaratilishi orqali erishish mumkin bo‘ladi. Ko‘pchilik insonlar internetga 
ishlayotgan davrlarida ko‘nikib qolgan va ilgari davrlarda katta shov-

---

83 
shuvlarga sabab bo‘lgan internet vositasidagi elektron biznes endilikda 
sog‘lom aql-idrokka asoslanib, moliyaviy nuqtai-nazardan hisob-kitobli 
bo‘lib bormoqda va uning tevaragida paydo bo‘layotgan katta-kichik 
miqyosdagi muammolarni internet-bozor ishtirokchilari o‘zlari oqilona 
hal qilishlari zarur bo‘ladi, albatta. Tarmoqdagi internet-savdoga 
o‘rgangan turli-tuman foydalanuvchilar internet-do‘kon saytlariga kirib, 
odatdagidan ko‘ra pastroq narxdagi mahsulot va xizmatlarni izlaydilar. 
Elektron biznes ishtirokchilari bo‘lgan sotuvchilar va kompaniya 
mutasaddilari xaridorlarni o‘zlarining mahsulot va xizmatlariga yanada 
ko‘proq jalb qilish maqsadida narxlarni pasaytirishga muttasil harakat 
qiladilar va bunga erishadilar ham. Ammo agarda tarmoqdagi 
sotuvchilarning narxi potensial xaridorlarni qoniqtirmasa, ushbu 
xaridorlar tabiiy ravishda ularning potensial raqobatchilarga murojaat 
qiladilar. Internet kompaniya potensial xaridorlarning bu kabi nooddiy 
xatti-harakatini hisobga olgan holda hozirgi davrda maxsus avtomatik 
sotuvchi robotlar (
shopping-robotlar
) o‘rnatilgan savdo saytlari paydo 
bo‘la boshlayapti, Bunday robot-sotuvchlar potentsial xaridorlarga 
mahsulot va xizmatlarga internet kompaniya uchun aqlga muvoviq 
bo‘lgan narx va chegirmalar haqida inson ishtirokisiz ma’lumotlar 
yetkazib turadilar. Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, internet savdoda 
xaridorlarni jalb qilish uchun narxlarning vaqtinchalik tushirilishi 
ko‘pchilik kompaniyalar uchun oxirgi vaqtlarda o‘zini to‘liq 
oqlamayapti va shuning uchun ham bu borada qo‘shimcha ilmiy 
tadqiqotlar olib borilmoqda. Hozirgi davrda ko‘plab o‘xshash savdo 
brendlarining mavjudligi, internet savdoda bir-biriga juda o‘xshash 
bo‘lgan mahsulot va xizmatlarning ko‘payishi potensial xaridorlarning 
savdo vositachilari (dillerlari) manzillari va nomlarini yodda 
qoldirishlariga mone’lik qilmoqda.