J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

 
 Xalqaro moliya munosabatlari va xalqaro qayta ishlab chiqarish jarayonlarining 
o’zaro bog’liqligi 
Xalqaro moliya yaxlit tizim sifatida faoliyat ko’rsatadi va uning elementlariga 
quyidagilar kiradi: 
–
Jahon valyuta tizimi – milliy va zahira valyutalar, xalqaro jamoaviy valyutalar, 
o’zaro konvertirlash shartlari, valyuta pariteti, valyuta kursi, valyuta kurslarini tartibga 
solishning milliy va xalqaro mexanizmlaridan tashkil topgan. 
Xalqaro moliya 
munosabatlari 
Jahon iqtisodiyoti 
Jahon 
iqtisodiyotida 
kapital va 
investitsiyalar 
harakati 
Xalqaro savdo 
Jahon iqtisodiyoti 
Xalqaro savdo 
Jahon 
iqtisodiyotida 
kapital va 
investitsiyalar 
harakati 

---

9 
–
Xalqaro hisob-kitoblar – moliyaviy instrumentlar, ishlab chiqarish omillari, 
tovarlar xarakati, shuningdek, xalqaro hisob-kitoblar bilan bog’liq barcha operatsiyalarni 
aks ettiruvchi to’lov balansiga xizmat qiladi. 
–
Xalqaro moliya bozorlari va muayyan moliyaviy instrumentlar savdosi 
mexenizmlari – valyuta, kredit, qimmatli qog’ozlar. 
–
Xalqaro soliqqa tortish – pul mablag’lari fondlarini shakllantirish metodi 
sifatida. 
–
TMKlarning 
xalqaro 
moliyaviy 
menejmenti, 
bunda 
transmilliy 
moliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsiyalash jarayoni asosiy o’ringa 
chiqadi.
1.2.
 
Dunyo mamlakatlarining moliya bozori holatiga umumiy tavsif 
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizmatlar va ishlab 
chiqarish omillarining harakati bilan bog’liq. Ushbu bog’liqlik asosida xalqaro moliya 
munosabatlari yuzaga keladi.
Xalqaro moliya munosabatlari bu xalqaro moliya bozori ishtirokchisi bo’lgan 
shaxsning qaroriga muvofiq tarzda o’ziga tegishli bo’lgan xorijiy valyutalarning harakat 
jarayonini tavsiflovchi fundamental iqtisodiy kategoriyadir. 
1970 yillarda xalqaro moliya tizimida sezilarli o’zgarishlar sodir bo’ldi va mazkur 
o’zgarishlar ta’sirida zamonaviy jahon valyuta-moliya tizimi shakllana boshladi. Jahon 
moliya tizimidagi o’zgarishlar va xalqaro moliya munosabatlarining rivojlanishi ko’p 
jihatdan trasmilliy korporatsiyalar faoliyati bilan bog’liq bo’lib, ular tomonidan butun 
dunyo bo’ylab ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish hamda barcha resurslardan 
samarali foydalanishga qaratilgan global strategiya amalga oshirildi. Shuningdek, xalqaro 
moliya munosabatlari rivojlanishida moliyaviy jihatdan barqaror hamda ko’p sonli xorijiy 
filiallarga ega bo’lgan transmilliy banklar muhim rol o’ynadi.
Xalqaro kreditlashdan foydalanish xususiyatining o’zgarishi bilan bog’liq ravishda 
xalqaro kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. Uning oxirgi yo’nalishi nafaqat xalqaro 
ayriboshlash sohasi (mahsulotlar, xizmatlar va boshq.) balki, ishlab chiqarish sohasi ham 

---

10 
bo’ldi. Bu holat, birmuncha yirik kreditlarni uzoq muddatlarga jalb etishni, shuningdek, 
moliya-kredit xizmatlari majmuasini rivojlantirishni talab etardi. 1970 yillarda xalqaro 
kreditni to’lov balansining taqchilligini bevosita yoki bilvosita moliyalashtirish uchun 
foydalana boshladilar. Xususiy firmalar bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida 
hukumatlar, davlat tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi.
Ushbu davrda neft import qiluvchi rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar 
to’lov balanslari jami taqchilligining qariyb 60% xalqaro kapital bozorlari hisobiga 
moliyalashtirildi. Xalqaro kredit hajmining oshishi nafaqat evrokreditlarning o’sishi 
hisobiga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi hisobiga sodir bo’ldi. Yaponiya 
milliy valyutasi “iena” hisobiga xorijiy kreditlar bozori hajmining oshishi natijasida 
Tokioda ienadagi xorijiy obligatsiyalar emissiyasi hajmi keskin ortdi. Mazkur holat 
natijasida Yaponiya ienasi evrovalyuta bozorida keng qo’llanila boshlandi.
1970 yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator omillar ta’sir ko’rsatdi 
va natijada xalqaro resurslar aylanishi va likvidligi oshib bordi. Ushbu davrda jahon 
iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining birdaniga keskin 
o’zgarishiga sabab bo’ldi. Mazkur holat natijasida neft eksport qiluvchi mamlakatlarda 
yirik valyuta ortiqchaligi, neft import qiluvchilarda esa, jumladan ko’plab rivojlangan 
mamlakatlarda joriy hisoblar bo’yicha taqchillik yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan 
retsipient-mamlakatlarga xalqaro banklar, evroobligatsiyalar bozori orqali tushgan 
neftedollarlar hisobiga qoplandi.
Jahon iqtisodiyotida ro’y bergan boshqa muhim o’zgarishlar ham xaqaro moliya 
munosabatlari rivojlanishiga ijobiy va salbiy jihatdan sezilarli darajada ta’sir ko’rsatdi. 
Ushbu o’zgarishlar jumlasiga, jahon va hududiy valyuta tizimlaridagi o’zgarishlar, 
valyuta tizimi tamoyillarining o’zgarishi, qarzdorlik inqirozlari, mamlakatlar tomonidan 
iqtisodiy integratsion birlashmalarning tuzilishi, xalqaro va mintaqaviy moliya 
tashkilotlarining vujudga kelishi, transmilliy korporatsiya va banklar faoliyatining 
kengayishi, jahonda ro’y bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarni kiritish mumkin. 

---

11