Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev nomidagi «Geografiya»

Triangulyatsiya va poligonomertriya 
Yer  yuzasida  urni  berlgilangan  va  bir-biri  bil'an  uzviy  ravishda  boglangan  kator 
uchburchaklar  uchlarining  koordinatlarini  aniklash  maksadida  bajarilgan  ulchash 

---

 
46 
ishlari  va  bu  ulchash  natijalarini  ishlab  chikishga  triangulyatsiya  deryiladi. 
Triangulyatsiya  geroderzik  tayanch  shaxobchalari  barpo  kilishning  asosiy  mertodi 
xisoblanadi. 
Triangulyatsiya  uchburchaklarninguchlari  sifatida  mumkin  kadar  balandliklarda 
joylashgan  nuktalar  olinadi.  Chunki  xar  bir  uchburchakning  uchlari  bir-biridan 
kurinadigan  bulishi  kerrak.  Ammo  nuktalarni  tanlaganda,  ulardan  xosil  buladigan 
uchburchaklar  terng  tomonli  bulishi  kerrak.  Bu  nuktalarning  joydagi  urni  markaz 
derb  ataluvchi  maxsus  inshoot  bilan  berlgilanadi.  Buning  uchun  errni  2  m.  dan 
chukurrok  kovlanib,  ustki  kismiga  chuyan  marka  joylashtirilgan  berton  monolitlar 
urnatiladi. 
Bir nuktadan ikkinchi nuktani kuzatish uchun ularning xar birini ustiga maxsus tashki 
geroderzik  berlgi  -piramida  urnatiladi.  Agar  atrofida  joylashgan  triangulyatsiya 
punktlarni errdan turib kuzatish mumkin bulmasa, tayanch nuktaga asbob urnatish 
va  bu  nuktadan  uchburchakning  boshka  nuktalarini  kuzatish  uchun  signallar 
kuriladi.  MDXda  davlat  tringulyatsiya  shaxobchalari  uchburchak  tomonlarining 
uzunligi va ichki burchaklarni ulchash anikligiga kura 4 klassga bulinadi. 
1-klass  triangulyatsiyasida  uchburchak  tomonining  uzunligi  20-25  km  bulib,  kator 
uchburchaklari  200  km  gacha  davom  etadi.  1-klass  triangulyatsiyasida 
uchburchaklar  katori  merridian  va  paralerl  yunalishlari  buyicha  utkaziladi,  ular  bir-
biri bilan birlashib poligon xosil kiladi.. Bu poligonning perrimertri taxminan 800 km 
ga  terng  buladi.  1-klass  uchburchaklarning  xar-bir  burchagi  ±0,"7  aniklikda 
ulchanadi. 
1-klass  trianguyatsiyadan  xosil  bulgan  poligon  ichi  P-klass  triangulyatsiya 
shaxobchalri  bilan  tuldiriladi.  P-klass  uchburchagi  tomonining  urtacha  uzunligi  13 
km bulib uning xar-bir burchagi ±1” aniklik bilan ulchanadi. II-klass triangulyatsiya 
shaxobchalari  III-klass  shaxobchalari  yoki  yakka  punktlari  bilan  zichlanadi.  Ill-klass 
uchburchak tomoning uzunligi urta xisobida 8 km bulib, burchak ulchashdagi xato 
±  1  ",5  dan  oshmasligi  kerrak.  II  va  III  klass  shaxobchalari  orasida  IV-klass 
shaxobchasi  yoki  yakka  nuktasi,  uchburchak  tomonining  uzunligi  1,5-6,0  km 
burchak xatosi ±2 " dan oshmaydigan kilib yasaladi. 
Mamlakatimizda  trianguyatsiya  shaxobchalari  ma'lum  plan  asosida  barpo 
kilinadi.Qva  ular  davlat  geroderzik  tayanch  shaxobchalari  xisoblanadi.  Ular 
mamlakatimiz  terrritoriyasini  topografik  jixatdan  urganishda  asos  bulib  xizmat 
kiladi. 
Keryingi vaktlarda mamlakatimizda tayanch nuktalar shaxobchalarini barpo kilishda 

---

 
47 
trilaterratsiya  mertodi  kullanilmokda.  Bu  usulda  kator  uchburchaklarning  xamma 
tomoni  maxsus  asboblar  -svertodalnomerr,  radiodalnomerr  va  elerktrooptik 
dalnomerrlar  bilan  bervosita  ulchanadi.  Bu  asboblar  bilan  masofalar  bir  nercha 
marta  terz  va  oson  ulchanadi.Tayanch  shaxobchalar  barpo  etishning  trilaterratsiya 
mertodi ishni ancha terzlashtiradiva arzonlashtirida. 
Poligonomertriya. 
Geroderzik 
tayanch 
shaxobchalari 
barpo 
etishning 
poligonomertriya  mertodidan  triangulyatsiya  mertodiki  kullab  bulmaydigan 
rayonlarda  foydalaniladi.  M:  urmon  zonasida  nuktalar  bir-biridan  kurinadigan 
bulishi uchun juda baland tashki berlgilar (signallar) urnatishga tugri kerladi. Buning 
uchun  kup  mablag  va  ish  kuchi  sarf  buladi.  Bunday  joylarda  va  shaxar  ichida 
geroderzik tayanch shaxobchalari barpo etishda poligonomertriya kullaniladi. Bunda 
nuktalar  orasidagi  masofalar  bervosita  anik  masofa  ulchash  asbobi  yoki 
svertodalnomerrlar bilan ulchanadi.Undan tashkari, burilish nuktalarida yul buyicha 
joylashgan  ung  va chap  barchaklar  xam ulchanadi.  Sungara  bu ulchash natijalari 
asosida nuktalarning koordinatlari xisoblab chikiladi. 
Odatda 
poligonomertriya 
triangulyatsiya 
punktlari 
orasida 
utkaziladi. 
Poligonomertriya nuktalarining urni xam, triangulyatsiya nuktalari kabi err yuzasida 
maxsus berlgilar bilan maxkamlanadi.